Ravshan rajabov qadimgi sharq harbiy san’ati yangi asr avlodi toshkent 2018 uo‘K: 94(100) (075)

QADIMGI MESOPOTAMIYA HARBIY SAN’ATI
«U shaharga daryo kiradigan jo y ga o ‘z ar- 
miyasining bir qismini, boshqa qismini uning 
quyi oqimi bo'yicha shaharga chiqadigan 
joyga qo'ydi. Keyin и jangchilarga o ’zan qa- 
chon o'tishga yaroqli b o ‘lsa, bu o ‘zan b o‘yi- 
cha shaharga kirishga ... buyruq berdi».
Gerodot »Tarix»idan (Bobilning forslar 
tomonidan ishg‘ol qilinishi 
mil.aw. 539-yil)
Mil. aw. IV ming yillik oxiri III ming yillik boshlarida 
Dajla va Frot daryolari oralig'i (yunon tilida Mesopota- 
miya)da ilk shahar-davlatlar shakllanadi. Harbiy san’at 
rivojlanishining ilk bosqichida Dajla va Frot daryolari 
oralig'i muhim rol oynadi. Bu yerda sun’iy sug'orishga 
asoslangan dehqonchilikning rivojlanishi va chorvachi- 
likning paydo bolishi mil. aw. IV ming yillikning oxiri
III ming yillikda davlat va jamiyatning paydo bolishiga 
olib kelgan. Mesopotamiyaningjanubida Oltoy yoki O'rta 
Osiyodan ko'chgan shumer xalqi ilk shahar-davlatlarga 
asos soladi. Shumerlarda iqtisodiyotning asosi sug'or- 
ma dehqonchilik bolgan. Shumer shahar-davlatlarida 
sug'orma dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo kuch­
li rivojlangan. Savdo yollari quruqlik va suv orqali Meso- 
potamiyani boshqa hududlar bilan boglagan. Aholining 
tez ko‘payishi bilan shumer shahar-davlatlari o'rtasida 
taqchil yer-suv uchun doimo ziddiyatlaming kelib chiqi- 
shi harbiy sohaning rivojlanishini taqozo qilgan. Shumer 
shaharlari hokimlari o‘z harbiy qismlarini tuzganlar.
Mil. aw. 3-ming yillikda janubiy Ikki daiyo oralig'ida- 
gi katta-kichik shahar-davlatllar o'rtasida yer-suv, sav­
do yollari uchun urushlar to^tovsiz davom etgan. Har 
bir shahar-davlat o‘z xavfsizligini ta’minlash uchun har­
biy kuchga ega bolishga uringan. Urush vaqtida davlat 
fuqarosi ko'ngilli bolib harbiy yurishlarda qatnashgan.
36

---

Shahar-davlatlaming boshqaruvchilari bolgan ko- 
hinlar, urug‘ oqsoqollari o‘z harbiy qismlarini tuzganlar. 
Asta-sekin har bir shahar-davlat o‘z qurolli kuchlarini 
rivojlantirgan. Shumer shahar-davlatlari armiyasining 
asosini piyodalar tashkil etgan. Aholining turli qatlam- 
laridan bolgan piyoda askarlar o‘z harbiy xizmatlari 
uchun yer ulushi olganlar. Bu yerdan foydalangani 
uchun fuqaro harbiy yurishga tegishli qurol-yarog‘ va 
oziq-ovqat bilan qatnashish majburiyatini olgan.
Shumer piyoda askari mis uchli qisqa nayza va 
uzun dastali mis bolta bilan qurollangan. Bundan 
tashqari askarlarda mis xanjar va tosh cho'qmor ham 
bolgan. Shumer jangchisi mis plastinalar qadalgan 
jun koyiak kiyib, mis bilan hallangan charm qalqon 
orqali himoyalangan. Shumer askarlari saf tortish 
ko'nikmasiga ega bolganlar. Safning birinchi qatorida 
askarlar katta qalqonlarni olib yurganlar. Bu qalqon 
bir necha askarni dushman o‘qidan himoya qilgan.
Shumerliklar dunyo harbiy san’ati tarixida birinchi- 
lardan bolib, jang aravalaridan foydalanganlar. Shu- 
merlarda ikki glldirakli, to‘rt g‘ildirakli jang aravalari 
qollanilgan. Jang aravasi haydovchi va askardan iborat 
bolgan. Askar irgltiladigan nayzachalar bilan qurollan­
gan, nayzachalar solingan sadoq arava oldiga qoyilgan. 
Lekin bu jang aravalarining g'ildiraklari yog'ochdan 
yaxlit bolgani uchun aravalar og'ir va beso'naqay bol­
gan. Jang aravasiga yowoyi eshaklar qo'shilgan. Jang 
aravalaridan foydalanish jangda samarali bolmagan. 
Shumerlar uchun piyodalar jang aravalaridan ko‘ra g‘a- 
labaga eltuvchi asosiy kuch bolgan.
Mil. aw. 2400-yillar atrofida janubiy Mesopota- 
miyadagi Lagash hokimi Urukaginaning islohotlari 
to'g'risida malumot beradigan yozma manbalar yetib 
kelgan. Manbada yozilishicha, Urukagina boshliqlar- 
ga askarlarni kamsitishlarini, askarlar mol-mulki- 
ni noqonuniy tortib olishni taqiqlaydi. Bundan kelib
37

---

chiqadiki, harbiylar bu davrda ijtimoiy qatlam sifatida 
shakllana boshlagan va davlat himoyasida bolgan.
Mil. aw. XXIV asrda butun Mesopotamiya Akkad 
davlati qol ostida birlashdi. Akkad hukmdori Sargon 
5400 kishilik muntazam armiya tuzadi. Bu o‘sha davr 
uchun katta armiya bolgan. Qadimgi Misrda ham ar­
miya 20 ming kishini tashkil etgan, faqat Osuriya dav­
lati armiyasining soni o'zining eng qudratli davrida 120 
ming kishiga yetgan. Armiya ta’minotini davlat hokimi- 
yati o‘z zimmasiga oladi. Sargon 5400 kishilik armiya 
bilan 50 dan ko‘proq shahar-davlatlar ustidan g'alaba 
qilgan. Hozirgi Eron hududidagi o‘sha davming eng 
qudratli davlati bolgan Elamga yurish qilib, uning qa­
tor shaharlarini bosib oladi va Fors qoltig'iga chiqadi. 
Kichik Osiyodagi savdo bilan shug'ullanadigan shahar- 
lar ham Sargondan yordam so‘rab murojaat qilganlar.
Mil. aw. XIX asrda Mesopotamiyada yangi qudratli 
Bobil davlati paydo boladi. Bu davrda Mesopotami- 
yaning markazida yangi iqtisodiy-siyosiy markaz sifa­
tida Bobil shahri yuksaladi. Amoriy sulolasi Bobilni 
poytaxt qilib, butun Mesopotamiyani birlashtirishga 
kirishdi. Amoriy sulolasining oltinchi podshosi Xam- 
murapi (mil.aw. 1792-1750) davrida butun Mesopo­
tamiyani Bobil davlati qol ostida birlashtirdi. Bobil 
davlati kuchli armiyaga ega bolgan.