Raximov X. “Valeologiya asoslari”

Embirogenezning qaltis davrlari. Embriogenezning tashqi va ichki 
ta’sirotlarga eng sezgir davri uning qaltis davri deb ataladi. Odam embirogenezning 3 
ta qaltis davri tafovut etiladi: 
1. implantatsiya (otalanishning 6-7 kuni); 
2. platsentatsiya (homiladorlikning 2-haftasi); 
3. homilaning tug’ilish davri. 
Postembionalning rivojlanishning to’g’ridan – to’g’ri va noto’g’ri xillari tafovut 
etiladi. Lichinkasiz va ona qornida kechuvchi ontogenezda to’g’ridan – to’g’ri, 
lichinkali ontegezda esa noto’g’ri postembrional rivojlanish kuzatiladi. 
Odamning postembironal ontogenezini quyidagi davrlarga bo’lib o’rganiladi: 
1. Yuvenil davri (balog’atga etgunga bo’lgan davr). 
2. Etuklik yoki pubertat davri (etuk, balog’atga etgan davr). 
3. Qarilik davri. 
Odam ontogenezining davrlarga bo’linishi ayrim sistemalar: suyak, nerv, jinsiy 
sistemalarning shakllanishi, o’sishi, takomillashuvi bilan bog’liqdir. 
Odamda hayvonot olami vakillaridan farqli o’laroq yuvenil davri birmuncha 
uzoqroq kechadi. Chunki odam bu davrda faqat morfologik jihatdangina 

---

9 
takomillashmasdan, shaxs shakllanishi, sotsial muhitga moslashish kabi holatlarni 
ham boshidan kechiradi . 
Yuvenil davrining yana bir xususiyati tana uzunligi va masasining oshib borishi, 
ya’ni o’sishidir. Eng jadal o’sish bolaning tug’ilgandan keyingi birinchi yilida 
kuzatilib, bir yilda bola 20-25 sm ga o’sib, og’irligi uch marta oshadi. 
O’sish jarayoniga tashqi muhit omillari: ovqatning sifati, vitaminlar miqdori, 
kislorod, muhit harorati, yorug’lik kabilarning ta’siridan tashqari ichki sekretsiya 
bezlari gormonlarining ta’siri ham juda katta. Gipofizning oldingi qismida o’sishni 
jadallashtiruvchi somatotrop gormon (STG) sintezlanadi. Bu gormon asosan suyak va 
mushak hujayralariga ta’sir etib, ularning o’sishini ta’minlaydi. Gipofizning 
gipofunktsiyasida STG gormoni sintezlanishi natijasida pakanalik (nanizm) kelib 
chiqadi. Aksincha, STG ko’p miqdorda sintezlansa, gipofizlar gigantizm rivojlanadi. 
Jinsiy balog’atga etish bilan STG gormoni sintezlanishi susayadi. Agar gormon 
miqdori etuk organizmda ko’payib ketsa, ayrim a’zolarda patologik o’sish kuzatiladi 
va akromegaliya xastaligi kelib chiqadi. Akromegaliyada qo’l – oyoq va yuz 
suyaklari yiriklashib, o’sib ketadi. 
Qalqonsimon bez gipofunktsiyasi organizmdagi umumiy modda almashinu-vini 
susaytiradi, nerv sistemasi qo’zg’aluvchanligi pasayib ketadi, reflekslar hosil bo’lish 
jarayoni sekinlashib qoladi. Agar ana shu holat yosh bolalarda kuzatilsa, o’sish va 
balog’atga etish jarayonlari susayadi, tanadagi a’zolar proportsiyasi buziladi, ruhiy, 
aqliy rivojlanish orqada qoladi, ya’ni kretinizm xastaligi kuzatiladi. 
Keyingi yillarda bolalar va o’smirlarda o’sish rivojlanishning texlashuvi, ya’ni 
akseleratsiya kuzatilmoqda. Akseleratsiya homila davrida ham kuzatilmoqda. Buning 
natijasida organizmlarning o’sishi birmuncha erta to’xtaydi. Hozirgi vaqtda qiz 
bolalarning o’sishi 16-17 yoshda, o’g’il bolalarning o’sishi esa 18-19 yoshda 
to’xtamoqda. 
Akseleratsiya sabablarini aniqlovchi bir qancha nazariy dalillari fanda ma’lum. 
Ana shulardan biri ovqatlanishning yaxshilanishi, vitaminlarning etarli miqdorda 
qabul etilishi, ikkinchisi esa Er magnit maydonida radiatsiya darajasining 
ko’payishidir. 
Akseleratsiya tufayli odam bo’yining o’rtacha uzunligi erkaklar uchun 167-168 
sm, ayollar uchun esa 156-157 sm deb qabul qilingan. 
Odam tug’ilgandan boshlab to 16 yoshgacha bolalik davri hisoblanadi, bu 
davrning o’zi bir necha davrlarga bo’linadi: 
CHaqaloqlik davri 
- tug’ilgandan 1 oylikgacha bo’lgan davr 
Emadigan davri
- 2 oylikdan 1 yoshgacha bo’lgan davr 
Maktabgacha tarbiya yoshi - 2 yoshdan 6 yoshgacha 
Kichik maktab yoshi
- 7 yoshdan 11 yoshgacha 
O’rta maktab yoshi 
- 12 yoshdan 14 yoshgacha 
Katta maktab yoshi
- 15 yoshdan 17 yoshgacha 
Oilada farzandning dunyoga kelishi ota-onaga bir olam quvonch baxsh etishdan 
tashqari, uning zimmasiga yangidan-yangi vazifalarni, yuklaydi, shu sababdan ota-
onalar bolani parvarish qilish xaqida ko’p narsalarni bilib, o’rganib olishlari kerak. 
Inson farzandini tarbiyalash va voyaga etkazish juda ham mashaqqatli ishdir. Hayot 
shuni ko’rsatmoqdaki, bolalar o’limining 65-70 % farzand tug’ilgandan keyingi

---

10 
birinchi oyda sodir bo’lmoqda. Bu esa yosh farzandning ona organizmidan keyin 
yashashga moslashishining qiyin bo’lganligi va bu davrda ayrim onalarning farzand 
tarbiyalash tug’risida bilimi hamda tajribasi bo’lmaganligining oqibatidir. Shuning 
uchun ham yosh onalar farzandining dastlabki 12 oy davomida tarbiyasiga va 
parvarish qilishiga katta e’tibor berishi lozim.