Редактор: А. Тилегенов Редколлегия ағзалары

МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ
142
ўзгарувчан хусусиятлари, тизимга таъсир қиладиган объектлар тўплами, шунинг-
дек тизимнинг хатти-ҳаракати натижасида ўзгарадиган объектлар таърифини 
аниқлаштиришни талаб қилади.
Бундан ташқари, объектни тизим сифатида кўриб чиқишда, унда бир қатор 
хусусиятлар таъкидланади. Биринчиси, объектнинг яхлитлиги. Агар умуман кўриб 
чиқиш қандайдир нуқтаи назар билан асосланса ва тадқиқотчининг саволига жавоб 
беришга, шаклланган муаммони ҳал қилишга ёрдам берса, бирон-бир объект ёки 
кўплаб объектларни тизим деб аташ мумкин. Объект ва унинг параметрларининг 
хусусиятларини мунтазам равишда ўзгартириш тизим жараёнига асосланган. 
Иккинчидан, ўрганиш мақсадининг мавжудлиги, берилган объектнинг бир бутун 
сифатида мавжудлигини белгилайдиган мезон. Учинчидан, кўриб чиқилаётган объ-
ект баъзи катта тизимларнинг бир қисми, қуйи тизими сифатида белгиланади, бу 
ерда қуйи тизим баъзи бир хусусият асосида бирлаштирилган тизимдан танланган 
элементлар гуруҳи сифатида белгиланади. Тўртинчидан, ўрганилаётган объектнинг 
ўзи, ўз навбатида, қуйи тизимларга бўлинади, яъни. унинг элементлари ва қуйи 
тизимлари ўртасидаги маълум ва нисбатан барқарор муносабатларни англатадиган 
тузилиш билан тавсифланади.
Тизимлар ёндашувининг иккинчи компоненти – принциплар, яъни, тизимли 
объектларини билиш ва ўзгартириш учун дастлабки ва асосий қоидалар. 
Яхлитлик тамойили. У биринчиси деб номланади, чунки объектни тизимлар 
груҳи сифатида таснифлашда асосий мезон сифатида қараладиган яхлитлик ва 
тизим сифатида когнитив ёки амалий фаолият жараёни.
Алоқа (коммуникатив) тамойили. Олимлар бежиз таъкидламайдиларки, тизимни 
билиш, авваламбор унинг алоқаларини – ички ва ташқи алоқаларни ўрганиш демак-
дир.
Таркибийлик принципи. Тузилмаларнинг барқарорлиги туфайли тизим яхлит-
лиги ва унинг таркибий қисмларининг ўзаро таъсири таъминланади. Барқарорлик 
билан бир қаторда (албатта, нисбий) структура ҳам ҳаракатчанлик ва ўзгарувчанлик 
каби фазилатларга эга. Кўпгина олимлар тизимни ўзгартириш имкониятлари ва 
янги интеграциялашган (тизим) сифатининг пайдо бўлиши билан структуранинг 
ушбу хусусиятлари билан боғлиқ.
Бошқариш ва диққатни жамлаш принципи. Мақсад ва бошқарув нафақат ижти-
моий тизимларнинг энг муҳим элементлари, балки уларнинг ишлаши ва ривожла-
нишини тизимни ташкил этувчи омиллар сифатида ҳам кўриб чиқилиши керак.
Ривожланиш тамойили. Тизимнинг ривожланиши фанда унинг янги интегратив 
хусусиятининг шаклланиши ва яхлитликнинг бир даражасидан бошқасига ўтишини 
белгиловчи миқдорий ва сифатий ўзгаришлар жараёни сифатида таърифланади.
Таълим муассасалари ва буюртмачи-ходимларнинг ўзаро ҳамкорлигига тизимли 
ёндашув уни мураккаб ижтимоий динамик тизим сифатида кўриб чиқишни талаб 
қилади.
Адабиётлар:
1. Сташевская Г.Н. Формирование механизма развития инновационного кластера на базе профильного 
технопарка: Автореф.диссертации ... кандидата экономических наук: 08.00.05.– СанктПетербург, 2009.– С. 
16.
2. Матвейкин В.Г., Дворецкий С.И., Минько Л.В. и др. Инновационный потенциал: современное состо-
яние и перспективы развития. – М.: Машиностроение-1, 2007. – С. 284.
3. 
Н.Ш.Абдуллаева. Мактабгача таълимга кластерли ёндашув татбиқ этиш орқали таълим сифати 
самарадорлигини ошириш. Халқ таълими илмий-методик журнали Тошкент, 2021. № 6 –Б.126-130

---