Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- VASĐTƏ ƏMSALI
- VASĐTƏLĐ VERGĐLƏR (istehlak mallarından alınan vergilər)
- VERGĐ GÜZƏŞTLƏRĐ
- VERGĐ KREDĐTĐ
- VERGĐ TƏNZĐMLƏNMƏSĐ
- VERGĐ UÇOTU
- VERGĐLƏR – (I)
- Birbaşa
|
VALYUTANIN KONVERTASĐYA EDĐ- LƏ BĐLMƏSĐ – 1) istənilən formada və məhdudiyyətsiz olaraq əməliyyatların bütün növlərində bazar və ya rəsmi valyuta kursları üzrə milli
valyutanın xarici
valyutaya sərbəst
dəyişdirilməsi qabiliyyətidir, valyutanın dönməsidir; qızıl standart dövründə - valyutanın qızılın qeyd
edilmiş qiymətinə görə dəyişdirilməsidir. Sərbəst konvertasiya edilən (möhkəm, dönən), məhdudlaşdırılmış konvertasiya edilən (qismən dönən) və konvertasiya edilməyən valyutalar fərqləndirilir. Əgər qanunvericiliklə valyutanın sərbəst və
məhdudiyyətsiz olaraq
digər valyutalarla mübadiləsinə, digər ölkəyə aparılması və gətirilməsinə və onunla bütün növ cari və investisiya əməliyyatlarının aparılmasına icazə verilmişsə, onda o sərbəst konvertasiya edilən valyuta hesab edilir. Əgər dövriyyə yalnız xüsusi əməliyyatlara, dar çərçivələrə şamil edilirsə, mübadilə isə yalnız müəyyən edilmiş pul məbləğində həyata keçirilirsə, onda belə valyuta
Valyutanın daxili və
xarici mübadiləsi (dövriyyəsi) mövcuddur. Daxili mübadilə məlum ölkənin ayrı-ayrı şəxslərinin və təşkilatlarının xaricdə ödəmə həyata keçirməsi və xarici valyutaları məhdudiyyətsiz alması üçün imkanı nəzərdə tutur. Xarici mübadilə - xarici fiziki və hüquqi şəxslər tərəfindən milli valyuta ilə 681
istənilən əmtəə və xidmətlərin ödənilməsi üçün və xarici valyutaya dəyişdirilməsi üçün sərbəst istifadə etmək imkanıdır; 2)
bəzi qiymətli kağızların digərlərinə konvertasiyasıdır.
məcmu
vahidinin əlamətinin qiymətlərinin dəyişməsini əks etdirən statistik xarakteristikadır. Latın sözü “variation”dan əmələ gəlmiş və dəyişmə, tərəddüd, müxtəliflik deməkdir. Statistikada əlamətin variasiyası dedikdə, müxtəlif amillərin təsiri altında yekcins məcmu hüdudunda öyrənilən əlamətin kəmiyyətcə dəyişmələri başa düşülür.
Əlamətin variasiyası bir sıra mütləq orta kəmiyyət və nisbi göstəricilərlə ölçülə bilər. Əlamətin variasiyasını ölçmək üçün istifadə edilən ən sadə göstəricilərdən biri variasiya genişliyidir. Variantın maksimum və minimum qiymətləri arasındakı fərq variasiya genişliyi adlanır
min max
X X R − = . Variasiya genişliyi ayrı-ayrı variantların bir-birindən tərəddüd dərəcələrini əks etdirmir. Bu göstərici vüriantların çəkilərini də nəzərə almır. Ona görə də əlamətin tərəddüd dərəcəsini ölçmək üçün bir sıra orta göstəricilərdən, o cümlədən orta xətti uzaqlaşma ( − d ) göstəricisindən istifadə edilir. Orta xətti uzaqlaşma hesabi orta kəmiyyət kimi, ayrı-ayrı variantların orta kəmiyyətdən uzaqlaşmalarının mütləq qiymətləri əsasında aşağıdakı düsturlar əsasında hesablanır: çəkili düsturu isə aşağıdakı kimi
yazılır: ∑ ∑ − − − = f f x x d .
Burada / − − x x / - variantlardan orta kəmiyyətin uzaqlaşmalarının moduludur və ya uzaqlaşmaların mütləq qiymətləri, n- variantların sayı,
çəkiləridir. Əlamətin variasiyasının nisbi göstəriciləri aşağıdakılardır: 1.Ossilyasiya əmsalı aşağıdakı kimi hesablanır: 100
⋅ = − x R V g . Burada R – variasiya genişliyidir, − x – orta kəmiyyətdir.
2.Xətti variasiya əmsalının düsturu belədir: 100 ⋅ = − − − x d V d . 3. Variasiya əmsalı: 100 ⋅ = − x V σ σ .
Burada σ - orta kvadratik uzaqlaşmadır. Təcrübədə çox tez-tez variasiya əmsalından istifadə edilir. Variasiya göstəricilərindən dispersiya geniş
istifadə olunur. ∑ ∑ − − = f f x x 2 2 ) ( σ Dispersiya nəticələrin statstik qiymətləndirilməsi, seçmə xətasının hesablanması və s. kimi statistika məqsədlərində mühüm əhəmiyyətə malikdir. VARĐASĐYA SIRASI – F(χ) ehtimalının bölünmə funksiyası ilə və χ 1
2
n artma
qaydasında yerləşən X baş
məcmusundan götürülmüş, təsadüfü seçmənin (n-in həcmi) qiymətlərinin ardıcıllığıdır. χ
variasiya sırasının elementi – ί-ci sıranın sətri, ί – nömrəsi isə χ i sətrinin ranqı (sırası) adlanır. Variasiya sırası əsasında F
m
χ-dan kiçik olan sıra elementləridir) bölmə funksiyasının empirik qiyməti tapılır.
və borc alanın ümumi şəxsi kapitalı arasında olan nisbətdir. Ümumiyyətlə, belə hesab edilir ki, bu münasibət 0,5-1 çərçivəsində olmalıdır. Ödəmə qabiliyyətinin səviyyəsinin yüksək olduğu bir sıra sahələrdə, konkret hallarda vasitə əmsalının kəmiyyətinin 1,5 olmasına yol verilir.
vasitəçilik fəaliyyətindən alınan dövriyyənin bir hissəsidir. Üçüncü tərəfin adından və onun tapşırığı (və ya buna oxşar fəaliyyət növü) ilə həyata keçirilən alqı-satqı əməliyyatlarına görə əldə olunan ixtiyari komisyonlara uyğundur. Bu göstərici, əsas və ya qeyri-əsas fəaliyyət növünün nəticəsi olaraq, “Vasitəçilik (agentlərin) fəaliyyətindən dövriyyə”dir. Bəzi vasitəçilik fəaliyyəti növləri xidmət və ya emal sənayesi vasitəsi ilə həyata keçirilə bilər.
– komisyon ticarəti üzrə fəaliyyət növlərində dövriyyədir.
∑ − − − = 682
VASĐTƏLĐ VERGĐLƏR
mallarından alınan vergilər) – vasitəli vergilər iki qrupa bölünür: Birinci qrupa şirkətin hesablarında dövriyyədən silinən (çıxarılan), bilavasitə dövriyyə ilə əlaqədar olan əlavə dəyər vergisi və digər vergilər daxildir. Đkinci qrupa istehsalla bağlı bütün digər vergi və rüsumlar daxildir. Bunlara istehsala, mal və xidmətlərin idxalına, işçi qüvvəsinin muzdla tutulmasına, torpaq, binalar və istehsalda iştirak edən əsas fondlara malik olmağa və ya onlardan istifadəyə görə dövlət idarəetmə orqanları və ya Avropa Đttifaqının təşkilatları tərəfindən tutulan pul və ya natura şəklində məcburi, əvəzsiz ödənişlər daxildir. Buraya həmçinin aksiz yığımları, spesifik məhsulların satışına görə gerb yığımları, maliyyə əməliyyatlarından və kapital əməliyyatlarından vergilər, avtomobillərin qeydiyyatından vergilər, əyləncələrdən vergilər, lotereyalardan, ehtiraslı oyunlardan, bağlanmış mərclərdən vergilər, sığorta mükafatlarından vergilər və s. də daxildir. Bu vergilər, gəlirin olub- olmamasından asılı olmayaraq, ödəməyə aiddir. VEB-SAYT (en. website, web – hörümçək toru, site — «yer») – HTTP/HTTPS protokolları vasitəsilə Đnternetdə müraciət etmək mümkün olan, eyni mövzulu veb-səhifələrin yığımıdır. Veb-saytların ümumi yığımı
Ümumdünya hörümçək torunu yaradır. Veb-saytların səhifələri ümumi domen ünvan altında birləşmiş olurlar və eyni məntiqi struktura malikdirlər. Veb-sayt anlayışı (hostinq) server, provayder, domen, şəbəkə və s. anlayışlarla sıx bağlıdır. Đnternet texnologiyaları inkişaf etdikcə, bir serverdə (kompüterdə) çoxlu sayda domen və veb-saytlar yerləşdirmək mümkündür.
(tədiyəçinin adı, müddət, məbləğ, ödəniş yeri və s.) qəti müəyyənləşdirilmiş formada qiymətli kağızdır. Öhdəçiliyin vaxtı qurtardıqdan sonra, öz sahibinə (veksel sahibinə) borcludan vekseldə göstərilmiş pul məbləğini ödəməyi tələb etməyə şərtsiz hüquq verən yazılı borc öhdəçiliyidir. Veksel bazar iqtisadiyyatlı ölkələrin kommersiya və bank təcrübəsində, həmçinin xarici ticarətdə və digər
beynəlxalq hesablaşmalarda geniş yayılmışdır. Vekselin yeganə obyekti ancaq pul (milli və ya xarici valyuta) ola bilər. Veksellər formasına görə sadə və köçürmə veksellərə bölünürlər. Sadə veksel
borclu tərəfindən yazılır. Köçürmə veksel kreditorun (barat vekseli) borc alana, müəyyən bir məbləğin vekseldə göstərilən şəxsə ödənməsi haqqında yazılı əmridir. Köçürmə veksel akseptli olmalıdır, yəni tədiyyəçi vekseli ödəməyə razılıq verməlidir. Veksel sahibi tədiyyə vaxtı çatdıqda vekseli ödəməyə təqdim edə bilər və ya vekselin arxasında köçürmə yazısının köməyi ilə pulu almaq
hüququnu digər
şəxsə verə
bilər (indossment). O, həm də veksel verəndən, veksel zəmanətliyi (aval) şəklində tədiyyənin vaxtında və tam ödənilməsini tələb edə bilər. Ölkədə veksel dövriyyəsinin aparılmasının məqsədi - müəssisələr arasında pul ödəməməsi hallarının azalması, hesablaşmaların və dövriyyə vəsaitlərinin dövriyyəsinin sürətləndirilməsidir.
– fiziki və hüquqi şəxslərin vergilərdən qismən və ya tam azad edilməsidir. Vergi güzəştləri – vergi siyasətinin elementlərindən biridir, sosial
və iqtisadi məqsədlər daşıyır. Vergi güzəştlərini aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar: - gəlirlərə minimum vergiqoymanın tətbiq edilməsi; - vergi
güzəştlərinin müəyyənləşdirilməsi (məsələn, ayrı-ayrı sahələrin, regionların müəssisələri üçün); - vergi qoyulan gəlirin məbləğindən vergi ödəyicilərinin bir sıra xərclərinin çıxarılması (məsələn, nümayəndəlik xərclərinin, ümidsiz borcların); - müəyyən növ gəlirlərdən vergiqoymanın götürülməsi (məsələn, əgər gəlir ölkədən kənarda əldə edilibsə və orada vergi tutulubsa); - verginin məbləğindən tutulmalar (vergi krediti, məsələn, əgər gəlirlərin bir hissəsi hesabına keçmiş illərin itkiləri ödənilirsə); - əvvəlcədən ödənilmiş vergilərin qaytarılması (vergi amnistiyası); - adətən bir neçə il müddətində bir sıra vergilərin ödənilməsindən tam azad edilmə (məsələn, yeni yaradılan müəssisələr üçün) və s. Vergi güzəştləri kiçik sahibkarlıq subyektlərini, ixracatçıları həvəsləndirmək üçün,
xarici investisiyanın cəlb olunması üçün tətbiq olunur. Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyəti orqanları, büdcə təşkilatları və yerli
özünüidarəetmə orqanları, Mərkəzi Bank və onun qurumları, dövlət fondları və əlillərin ictimai təşkilatları əmlak vergisini ödəməkdən azaddırlar. Misgərlik, qalayçılıq, dulusçuluq və şəxsi məmulatlarının, təsərrüfat müxəlləfatının, bağçılıq-bostançılıq alətlərinin, xalq
musiqi alətlərinin, oyuncaqların, suvenirlərin, qamışdan və qarğıdan məişət əşyalarının düzəldilməsi keramika məmulatlarının işlənməsi, bədii tikmə, ağac materiallarından məişət alətlərinin hazırlanması sahəsində hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslərin sənətkarlıq emalatxanalarının binaları və
683
ya binaların bu emalatxanalar yerləşən hissələri əmlak vergisinə cəlb edilmir. Binaların icarəyə, kirayəyə verildiyi, habelə sahibkarlıq və ya kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün istifadə edildiyi hallar istisna olmaqla, AR VM-in 102.2-ci maddəsində göstərilən şəxslərin, habelə pensiyaçıların və müddətli hərbi xidmət qulluqçularının və onların ailə üzvlərinin müddətli hərbi xidmət dövründə binalara görə ödəməli olduqları əmlak vergisinin məbləği aylıq gəlirin vergi tutulmayan məbləğinin müəyyən misli qədər azaldılır.
vaxtın uzadılması və yaxud möhlətin verilməsidir.
siyasətinin yerinə yetirilməsinin gedişinin və büdcəyə vergilərin daxil olmasının artırılması ehtiyatlarının təhlili üçün informasiya bazasıdır. Əsas növ
vergilərin ödəyiciləri haqqında, ödənməyə hesablanmışdan büdcəyə ödənmiş vergilər və hüquqi və fiziki şəxslər üçün ayrılıqda hər bir vergi növü üzrə hesabat dövründə faktiki ödənişlər haqqında, vergiqoyma bazasının ölçüləri haqqında məlumatları birləşdirir. Vergi hesablamaları əsasında vergi
ödəmələrinin statistika və mühasibat qeydlərinə əsaslanır. Hesablamaların metod və formaları adətən dövlət vergi xidmətləri tərəfindən işlənib hazırlanır. Vergi məlumatları müntəzəm tərtib olunan statistika hesabatlarından və vergi qoymanın müxtəlif məsələlərinə dair keçirilən seçmə müayinələrdən (məsələn, vergi
tutmaların miqdarının təşkilatların maliyyə nəticələrinə və investisiya fəallığı vəziyyətinə təsirinin öyrənilməsi üzrə müayinə; vergi və ödəmələrin ödənişi üzrə təxirə salınması ilə bağlı büdcənin itkiləri müayinəsi və s.) əldə edilir.
– vergilərin ümumi
səviyyəsinin (birbaşa fərdi vergi
tariflərinin, mənfəətdən verginin, dolayı
vergilərin), müəssisələrin kapitalının sürətli
amortizasiyası sisteminin, investisiyalara vergi güzəştlərinin (“vergi krediti”), sahibkarlığın və işgüzar fəallığın inkişafına imkan yaratmaq məqsədilə müxtəlif xüsusi vergi güzəştlərinin azaldılması və
ya artırılması yolu ilə
iqtisadiyyatın inkişafına dövlətin dolayı yolla təsir tədbirlərinin məcmusudur.
Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyinin vergi orqanları səviyyəsində həyata keçirilən vergi ödəmələrinin və qeydiyyatdan keçmiş və
qeydiyyatdan keçməmiş vergi ödəyicilərindən daxilolmaların kompleks uçotudur. Vergi uçotu ölkə büdcəsi (regionların büdcələri) və maliyyə uçotu ilə sıx bağlıdır. Müəssisələrdə (təşkilatlarda) vergi uçotunun tərkibinin əsasını vergi ödəmələrinin statistik və mühasibat qeydə almaları təşkil edir. Bu proses vergi
hesablamaları ilə
tamamlanır. Hesablamaların metod və formaları adətən dövlət vergi orqanları tərəfindən hazırlanır. Verginin hər növü
üzrə hesablamaların və ödəmələrin aparılmasına dair qanunla müəyyən qaydalar nəzərdə tutulur. Vergi ödəmələrinin vaxtında təqdim olunmaması və köçürülməməsi cərimə sanksiyasına səbəb olur. Vergi ödəyiciləri müəyyən olunmuş nümunə forması üzrə vergi hesablamalarını göstərilmiş vaxtda dövlət vergi xidmətinin yerli bölmələrinə təqdim edirlər. Vergi orqanları hər bir vergi ödəyicisi üzrə vergi növləri və büdcəyə ödəmə üzrə vergi uçotunu aparır. Vergi orqanları maliyyə orqanları ilə birlikdə büdcənin gəlir hissəsinin icra olunmasına nəzarət edir. Müvafiq səviyyədə büdcəyə daxil olan vergilərin və ödəmələrin uçotu vergilərin ümumi məbləği və onun ayrı-ayrı növlərinin vergi daxil olmalarının ümumi həcmində payı üzrə aparılır.
1) dövlətin və
bələdiyyələrin fəaliyyətinin maliyyə təminatı məqsədi ilə vergi ödəyicilərinin mülkiyyətində olan pul
vəsaitlərinin özgəninkiləşdirilməsi şəklində dövlət büdcəsinə və yerli büdcələrə, habelə məqsədli dövlət fondlarına məcburi, əvəzi ödənilmədən, geri qaytarılmayan ödənişlərdir. Vergilər – dövlətin maliyyə ehtiyatlarının yaradılmasının xeyrinə, yeni yaranan dəyərin bölüşdürülməsi prosesində meydana
çıxan münasibətləri əks etdirən xüsusi spesifik formadır. Hüquqi və
fiziki şəxslərin gəlirləri və
mülkiyyətləri pul formasında vergi qoymanın obyektləri hesab edilir. Yığılma qaydalarına görə vergilər birbaşa və dolayı vergilərə bölünür.
vergilər bilavasitə ödəyicilərin gəlirlərindən tutulma yolu ilə yığılır. Dolayı vergilər isə qiymətlər vasitəsilə məhsul
istehlakçılarına keçirilir. Birbaşa vergilərə müəssisənin mənfəətinə gəlir vergisi, fiziki şəxslərdən gəlir vergisi və s., dolayı vergilərə isə əlavə dəyər vergisi, aksizlər, gömrük tarifləri və s. aid edilir. Vergi ödəmə mənbələri məhsulun maya dəyəri (yol, torpaq və s.), mənfəət (mənfəətə, qiymətli kağızlarla əməliyyatlara və s.),
satışdankənar əməliyyatların nəticələri (məsələn, əmlaka görə vergi) ola bilər. Vergi aşağıdakı funksiyaları yerinə
yetirir: fiskal
(bütün səviyyələrdə büdcələrin formalaşdırılması); tənzimləmə (təsərrüfat fəaliyyətinin şərtlərinin
684
tənzimlənməsi); sosial, həvəsləndirmə və s. Dövlət vergi münasibətlərini vergi qanunvericiliyi vasitəsilə tənzimləyir; 2) ictimai xərcləri maliyyələşdirmək məqsədi ilə, qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmiş qaydada bütün səviyyələrdə dövlət orqanları tərəfindən tariflər üzrə fiziki və hüquqi şəxslərdən tutulan məcburi
və əvəzsiz
toplamaları (vəsaitin götürülməsini) əks etdirir. Vergilər cəmiyyətdə və dövlətdə sosial-iqtisadi münasibətlərin zəruri hissəsi hesab edilir və onun əmələ gəldiyi andan mövcud olur. Başqa sözlə, vergilər – cəmiyyətin inkişafına görə ödənişdir.
vahidlər tərəfindən pul və ya natura formasında köçürülən məcburi əvəzsiz ödənişlərdir.
ÖDƏNĐŞLƏRĐN DĐGƏR NÖVLƏRĐ – aşağıdakıları birləşdirən ödənişlərdir: - dövlət xərclərini təmin etmək üçün mərkəzi hökumətə və yerli
hakimiyyətə məcburi
ödənişləri; - iqtisadi və sosial xarakterli layihələrin maliyyələşdirilməsi qaydasında dövlət hakimiyyəti tərəfindən müəyyənləşdirilmiş ödənişləri.
Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|