Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- - Qeyri- əsas fəaliyyət
- İQTİSADİ FƏALİYYƏT NÖVLƏRİ
- İQTİSADİ FƏALİYYƏT NÖVLƏRİ ÜZRƏ MƏHSUL NÖVLƏRİ TƏSNİFATI (İFNMT)
- İQTİSADİ FƏALİYYƏT NÖVLƏRİ ÜZRƏ VAHİDLƏRİN SAYI
- İQTİSADİ FƏALİYYƏT NÖVLƏRİNİN BEYNƏLXALQ STANDART SAHƏ TƏS- NİFATI (BSST, 4-cü versiya)
- İQTİSADİ FƏALİYYƏT NÖVLƏRİNİN DÜZGÜN NƏTİCƏSİ (mü əssisəyə xas olan)
- İQTİSADİ FƏALİYYƏT NÖVÜ ÜZRƏ YERLİ VAHİD
- İQTİSADİ FƏALİYYƏT VAHİDİ (profil vahidi)
- İQTİSADİ FƏALİYYƏTLƏ MƏŞĞUL OLANIN STATUSU
- İQTİSADİ FƏALİYYƏTLƏ MƏŞĞUL- LUQ (MƏŞĞUL OLANLAR)
- İQTİSADİ İNKİŞAF
- İQTİSADİ İNKİŞAFIN AMİLLƏRİ (FAKTORLARI)
- İQTİSADİ QEYRİ-FƏAL ƏHALİ
|
İQTİSADİ FƏALİYYƏT – (I) - institusional
əaliyyətidir, bu zaman əmək və ya kapital, əmtəə və xidmət məsrəfləri digər bazar və qeyri-bazar xarakterli əmtəə və xidmətlərin istehsalı üçün həyata keçirilir. (“Bazar
İqtisadi fəaliyyətə daxildir: digər institusional vahid ə onun son istehlakı üçün veriləcək əmtəə və xidm ətlərin istehsalı və yığımlar (şəxsi evdə yaşayışın dəyəri və xidməti ödənilən ev qulluqçularının göstərdiyi xidmətlər də daxil olmaqla). Milli hesablar sistemi iqtisadi istehsal s ərhədlərinə qeyri-
leqal istehsalın xeyli hissəsinin daxil edilm
əsini nəzərdə tutur, bir şərtlə ki, o, alıcılıq qabiliyy
ətli tələbat əsasında həyata keçirilsin (m əsələn, narkotik vasitələrin qanunsuz istehsalı v ə dövriyyəsi, silah alveri və ya kontrabanda). Milli hesablar sisteminin iqtisadi istehsal s ərhədlərinə ev təsərrüfatlarında özünün istehlakı üçün istehsal edil ən şəxsi və ya ev xidmətləri daxil edilmir, m əsələn, qida hazırlığı üzrə xidm ətlər, həmçinin bir institusional vahid daxilind ə onu təşkil edən bölmələr arasında t əchizat. (II) - avadanlıq, işçi qüvvəsi, istehsalat texnologiyası, informasiya şəbəkəsi və ya m əhsullar kimi ehtiyatların birləşməsidir ki, bunun n əticəsində də müxtəlif növ əmtəə və xidm ətlərin yaranması baş verir. İqtisadi fəaliyyət ehtiyatlardan ( əmtəə və xidmətlər) istifadə, istehsal prosesinin mövcudluğu və məhsulların buraxılışı ilə xarakterizə olunur. T əcrübədə iqtisadi vahidlərin böyük hissəsi qarışıq xarakterli iqtisadi fəaliyyət həyata keçirirl
ər. Üç növ iqtisadi fəaliyyət növü f ərqləndirilir: - Əsas fəaliyyət: əsas (və ya baş) fəaliyyət iqtisadi vahidin ümumi əlavə dəyərinin yaradılmasına daha çox imkan yaradan fəaliyyət kimi mü əyyənləşdirilir. Bu üsulla müəyyən edilən əsas fəaliyyətin payına, verilmiş vahidin ümumi əlavə dəyərinin 50% və ya daha çox hissəsi düşür. Əsas fəaliyyətlərin təsnifləşdirilməsi İqtisadi F əaliyyət Növləri Təsnifatının köməyi ilə, başlanğıcda daha yüksək (ümumiləşdirilmiş) s əviyyədə, daha sonra isə daha ətraflı səviyyələrdə (“aşağı-yuxarı” metodu) aparılır. 293
- Qeyri- əsas fəaliyyət: əmtəə və xidmətlərin istehsalında iqtisadi vahidin istənilən digər f əaliyyətidir. - Köm əkçi fəaliyyət: əsas və qeyri-əsas fəaliyyət növl
əri, adətən, mühasibat uçotu, nəqliyyat, saxlanma, alış, əmtəələrin bazara çıxarılması, t əmir və əsas fondlara texniki yardım kimi “köm əkçi fəaliyyət növləri”nin dəstəyi ilə həyata keçirilir. Bel əliklə, köməkçi fəaliyyət qısamüddətli istifadə üçün əmtəə və xidmətlər t əqdim etməklə, yalnız iqtisadi vahidin əsas f əaliyyətinə yardım etmək məqsədilə həyata keçiril ən fəaliyyətdir. Statistik vahidl ər haqqında əsasnaməyə uyğun olaraq, f əaliyyət aşağıdakı şərtləri təmin etdikdə, köm əkçi kimi müəyyən edilə bilər: - o, yalnız aid olduğu vahidə xidmət edir, başqa sözl ə, onun tərəfindən istehsal olunan əmtəə və xidm ətlər bazarda satıla bilməz; - oxşar miqyasda oxşar fəaliyyət oxşar istehsal vahidl ərində həyata keçirilir; - o, xidm ətlər, istisna hallarda isə verilmiş iqtisadi vahidin son m əhsulunun hissəsi hesab edilməyən (m əsələn, böyük olmayan alət və ya tikinti ağacları), qısamüddətli istifadə üçün əmtəələr istehsal edir; - onun x ərcləri istehsal vahidinin istehsal x ərclərinə daxil edilir, yəni o, əsas kapitalın ümumi yığımını yaratmır; Yuxarıda göstərilənlərə müvafiq olaraq, aşağıdakı f əaliyyət növləri köməkçi fəaliyyət növü kimi mü əyyən edilmir: - əsas kapitalın yaradılması ilə nəticələnən əmtəələrin istehsalı və ya işlərin həyata keçirilm
əsi: xüsusilə, təsərrüfat üsulu ilə həyata keçiril
ən tikinti işləri. Bu vahidlər təsərrüfat üsulu il ə tikinti işləri həyata keçirdikdə, İqtisadi F əaliyyət Növləri təsnifatında istifadə olunan yanaşmaya uyğun gəlir, əgər məlumatlar mövcuddursa, tikinti sah əsinə aid olanlar kimi t əsnifləşdirilir. - bura xılışının əhəmiyyətli hissəsi kommersiya əsaslarında satılan istehsal, hətta həmin məhsul buraxılışının əksər hissəsi əsas və ya qeyri-əsas f əaliyyətlə əlaqədar istehlak edildikdə belə; - n əticədə, əsas və ya qeyri-əsas fəaliyyətin m əhsulunun ayrılmaz hissəsinə çevrilən istehsal, m əsələn, müəssisənin bölmələrindən biri t ərəfindən onun məhsulunun qablaşdırılması üçün qutu, konteyner v ə s. istehsalı; - h ətta müəssisənin əsas və ya qeyri-əsas f əaliyyəti tərəfindən tam istehlak olunduğu halda bel ə, enerji istehsalı (inteqrasiya edilmiş elektrostansiya v ə ya qazanxanalar); - görünüşünü dəyişmədən satmaq məqsədilə əmtəələrin alınması; - elmi-t ədqiqat və təcrübə konstruktor işləri. Bu f əaliyyət növləri çox geniş yayılmamışdır və cari istehsalda istifad ə olunan xidmətlər istehsal etmir.
mü əssisələr üçün fəaliyyətdə olmaq (müxtəlif f əaliyyət növü həyata keçirmək və ya fəal olmaq) – iqtisadi “f əal”lığı göstərir. Bu anlayışda f əaliyyət növünün xarakteri heç bir əhəmiyyət k əsb etmir. Fəaliyyət həyata keçirmək dedikdə, F əaliyyət Növləri Təsnifatına uyğun olaraq, t əsnifləşdirilməsi mümkün olan iqtisadi f əaliyyətin hər hansı dəqiq növü başa düşülür. İQTİSADİ FƏALİYYƏT NÖVLƏRİ ÜZRƏ MƏHSUL NÖVLƏRİ TƏSNİFATI (İFNMT) – iqtisadi f əaliyyət növləri üzrə məhsul növl
əri təsnifatı Avropa İttifaqı səviyyəsində statistik t əsnifat hesab edilir. Bu təsnifat, milli və Avropa İttifaqı səviyyəsində əldə olunmuş statistik m əlumatlar arasında qarşılıqlı müqayis ənin təmin edilməsi məqsədi ilə yaradılmışdır. M əhsullar daşına bilən və daşınması mümkün olmayan mal v ə xidm ətlər kimi mü əyyənləşdirilmişdir. İFNMT aşağıdakı struktura malikdir: Seksiyalar (h ərfi kod) Bölm
ələr (ikiqiymətli rəqəm kodu) Qruplar (üçqiym ətli rəqəm kodu) Sinifl
ər (dördqiymətli rəqəm kodu) Kateq
oriyalar (beşqiymətli rəqəm kodu) Altkateqoriyalar (altıqiymətli rəqəm kodu) İFNMT-nin bölmələri aşağıdakı bölgüyə malikdir:
ənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıqçılıq m əhsulları B Dağ-mədən sənayesi və karxana hasilatı C Emal s ənayesi məhsulları D Elektrik enerjisi, qaz, buxar v ə havanın kondisiyalaşdırılması
əchizatı; kanalizasiya, çirkli suların və tullantıların yığılması və təmizlənməsi üzrə xidm
ətlər F Tikinti v ə tikinti işləri G Topdan v ə pərakəndə satış xidmətləri; avtomobill ərin və motosikletlərin təmiri üzrə xidm ətlər
H N əqliyyat və anbar təsərrüfatı xidmətləri İ Yaşayış üçün xidmətlərin göstərilməsi və yem
əklərin çatdırılması xidmətləri J İnformasiya və rabitə K Maliyy ə və sığorta fəaliyyəti üzrə xidmətlər L Daşınmaz əmlakla əlaqədar xidmətlər M Peşə, elmi və texniki xidmətlər N İnzibati və yardımçı xidmətlər 294
O Bütövlükd ə cəmiyyətə təqdim olunan dövlət idar əetməsi və müdafiə sahəsində xidmətlər; m əcburi sosial təminat üzrə xidmətlər P T əhsil sahəsində xidmətlər Q Əhaliyə səhiyyə və sosial xidmətlər göst ərilməsi sahəsində xidmətlər R İstirahət, əyləncə və incəsənət sahəsində xidm ətlər
S Sair xidm ətlər
T Ev t əsərrüfatları üzrə xidmətlər; fərdi istehlak üçün ev t əsərrüfatlarının istehsal etdiyi mal və xidm ətlər
U Toxunulmazlıq hüququ olan təşkilat və orqanlar t ərəfindən göstərilən xidmətlər Qeyd: əsas məhsulların təsnifatı (ƏMT) – BMT- nin istifad ə etdiyi təsnifatdır.
bu
göst əricidən müəssisələr registrində qeydiyyatdan keçmiş iqtisadi fəaliyyət vahidləri üzrə vahidlərin uçotu üçün istifad ə edilir. Bu göst
əricinin hesablanması ani statistik müşahidə əsasında aparılır və müəyyən dövrə v əziyyəti əks etdirir. İQTİSADİ FƏALİYYƏT NÖVLƏRİNİN BEYNƏLXALQ STANDART SAHƏ TƏS- NİFATI (BSST, 4-cü versiya) – m
əhsuldar (istehsaledici) iqtisadi f əaliyyətin bütün növlərinin standart sah ə təsnifatıdır. Onun əsas məqsədi f əaliyyət növləri üzrə statistik məlumatların təhlili zamanı istifadə edilən bütün iqtisadi fəaliyyət növl
ərinin siyahısını təqdim etməkdən ibarətdir. Bu t
əsnifatın müfəssəl qruplaşdırılması mü əssisələrin iqtisadi fəaliyyət növlərinin t əsnifləşdirilməsi üçün uyğun gəlir. BSST- nın 4-cü versiyası Fəaliyyət Növləri T əsnifatıdır. Konkret bir statistik vahidin f əaliyyəti özündə onun məşğul olduğu istehsal növünü göst ərir.
İQTİSADİ FƏALİYYƏT NÖVLƏRİNİN DÜZGÜN NƏTİCƏSİ (mü əssisəyə xas olan) – mü əssisə üçün xas olmayan fəaliyyət növləri istisna olmaqla, mü əyyən dövrə görə müəssisənin f əaliyyətinin nəticəsidir. Bu, müəssisənin gəlir vergisi çıxılmaqla, göstərilən iqtisadi fəaliyyətin cari n
əticələridir.
YERLİ VAHİD – f
əaliyyət növü üzrə vahidin bir hiss
əsi hesab edilir və ərazicə ayrılmış vahidə uyğun gəlir. İqtisadi fəaliyyət növləri üzrə yerli vahid statistik vahid növl ərindən biri hesab edilir. Statistik vahidl ər haqqında Əsasnaməyə və Avropa milli hesablar sistemin ə uyğun olaraq, iqtisadi f əaliyyət növləri üzrə yerli vahidlər onların yerinə yetirdikləri funksiyalara görə mü əssisələrin müəyyənləşdirilməsinə uyğun gəlir. İQTİSADİ FƏALİYYƏT VAHİDİ (profil vahidi) - statistik vahiddir. Yerl əşməsindən asılı olmayaraq, bu vahidl ər (fəaliyyəti nəticəsində) mü əssisəyə gəlir gətirir, onun bütün daxili struktur bölm ələrini birləşdirir. Burada söhbət müəssisənin bir v ə ya bir neçə struktur bölməsinə uyğun gələn iqtisadi subyektl ərdən gedir. Qeyd: 1) Mü əssisə öz sərəncamında iqtisadi f əaliyyət vahidinin hər biri üçün istehsalın dəyəri, aralıq istehlakın dəyəri, işçi qüvvəsinə xərclər, g əlir, həmçinin məşğulluq və ümumi əsas kap italın yığılmasını göstərən və ya onun hesablanmasına imkan verən və ona qabil informasiya sistemin ə malik olmalıdır. Bunun üçün statistika h əmişə bu müəssisənin struktur vahidl ərindən daxil olan məlumatları qruplaşdırmalıdır. 2) Belə ki, bu vahid İqtisadi F əaliyyət Növləri Təsnifatının siyahısı əsasında mü əyyən edilir və o müxtəlif siyahılardan istifadə ed ən ölkələr üçün eyni sayılmır. İQTİSADİ FƏALİYYƏTLƏ MƏŞĞUL OLANIN STATUSU – mü əyyən səlahiyyətlər verilmiş şəxsin (müəyyənləşdirilmiş vəzifələr ç ərçivəsində) digər şəxslər və müəssisələrlə qarşılıqlı əlaqələrinin bir növü hesab edilən iqtisadi f əaliyyətlə məşğul olan və iqtisadi riskin d ərəcəsindən asılı olaraq, ictimai münasibətlər sistemind ə təsnifləşdirilən şəxslərin müxtəlif qruplarının hüquqi vəziyyətidir. Məşğul olanların statusa gör ə təsnifləşdirilməsi işləyənlərin iki əsas qruplara ayrılmasını nəzərdə tutur: muzdla işləyənlər və muzdsuz işləyənlər. Muzdsuz işləyənlərin tərkibi: işverənlər; fərdi əsaslarla işləyən şəxslər; haqqı ödənilməyən ailə işçiləri altbölm
ələrinə ayrılır. İqtisadi fəaliyyətlə məşğul olanların statusu üzrə şərti olaraq, işsizlik t ərkibinə keçənədək işləyən işsizləri də t əsnifləşdirmək olar. Bu halda, təsnifləşdirmənin əsası kimi, onların işsizlik tərkibinə daxil olanad
ək əvvəlki məşğulluğu üzrə mövcud olmuş statusu götürülür.
nem
ətlər və xidmət növləri istehsalında iştirak ed ən və öz gəlirlərini artırmaq üçün digər şəxslərlə, şəxslər qrupu və ya birliklərlə münasib
ətlərə girən şəxslərdir. İqtisadi fəaliyyətlə m əşğul olanlara hər iki cinsdən 15 və ondan çox yaşı olan şəxslər, həmçinin baxılan dövr ərzində 295
aşağıdakı hallara cavab verən kiçik yaşlılar daxil edilir: a) tam v ə natamam iş vaxtı şəraitində haqqı öd ənilən muzdlu iş yerinə yetirmişlər, həmçinin öz f əaliyyətinə görə ödənişin alınma vaxtından asılı olmayaraq müstəqil və ya ayrı-ayrı v ətəndaşlardan gəlir gətirən işdə işləyənlər; b) x əstəlik və zədə üzündən müvəqqəti olaraq işdə olmayanlar; x əstələrə qulluq edənlər; illik m əzuniyyət və istirahət günləri; kompensasiya m əzuniyyəti və ya otqullar; iş vaxtından artıq işin v ə ya bayram (istirahət) günlərində işləmənin əvəzinin ödənilməsi; xüsusi qrafik üzrə işlər; ehtiyatda olmalar (bel ə yerlər nəqliyyatda işləyərkən olur); qanunla təsdiq edilmiş hamil əliyə, doğuşa və uşağa baxmağa görə m əzuniyyətlər; iş yerindən kənarda təlim və yenid ən
hazırlanma; təlim məzuniyyəti; r əhbərliyin təşəbbüsü ilə məvacibin saxlanması və ya saxlanmaması ilə məzuniyyət; tətillər; digər oxşar səbəblər; c) ailə müəssisəsində haqqı öd ənilmədən iş yerinə yetirənlər. İqtisadi f əaliyyətlə məşğul olan muzdla və muzdsuz işləyənlər öz statuslarına görə təsnifləşdirilirlər (“İqtisadi fəaliyyətlə məşğul olanın statusu”na bax). İQTİSADİ FƏALLIQ SƏVİYYƏSİ – b axılan dövrdə iqtisadi fəal əhalinin sayının əhalinin ümumi sayında payıdır (hissəsidir). İqtisadi fəallığın səviyyəsi əhalinin müxtəlif yaş qrupları, kişilər və qadınlar, müxtəlif təhsil s əviyyəli şəxslər və digər əlamətlər üzrə hesablana bil ər.
İQTİSADİ GÖSTƏRİCİLƏR - iqtisadi sah
ədə baş verən kütləvi-ictimai hadisə və prosesl
ərin kəmiyyət xarakteristikasıdır. İqtisadi göst
əricilər istehsalçı qüvvələr və istehsal münasib
ətləri ilə vəhdətdə istehsalı, tədavülü, bölüşdürməni və istehlakı; təbii və texniki amill ərin iqtisadiyyatda kəmiyyət dəyişikliklərinə t əsirini; cəmiyyətin, istehsalın inkişafının ətraf mühit ə təsirini əks etdirir. İqtisadi göstəricilər üç kateqoriyaya bölünür: - vahidl
ərin struktur xarakteristikası; - vahidl
ər üzrə uçot məlumatları; - vahidl
ərin məşğulluğuna dair məlumatlar. Vahidl
ərin struktur xarakteristikası üzrə
göst əricilər istehsal sistemi və onun inkişafının öyr ənilməsini olduqca yüngülləşdirir. Müəyyən edilmiş uçot məlumatları əsasında gəlirlər hesabının sadə işlənməsini həyata keçirmək olar ki, bu da kapitallaşdırılmış məhsulların dövriyyəsi üzr
ə məlumatlar, xərclər və maddi-istehsal ehtiyatları haqqında məlumatlar əsasında f əaliyyətdən (müəssisənin) əlavə dəyər və əldə edilmiş ümumi gəliri müəyyənləşdirir. İQTİSADİ İNKİŞAF – iqtisadiyyatda real g əlirlərin (ÜDM və ya ÜMG) artması, həmçinin adambaşına hesablamaqla real buraxılışın (istehsalın) artımı başa düşülür. Həmçinin, bir m əşğul adam hesabı ilə gəlirin artımı da seçilir. Bu göst ərici adambaşına hesablanan gəlirlərin artımı göstəricisindən fərqlənə bilər. Belə ki, o, əhalinin iqtisadi fəallığının və məşğulluğunun s əviyyəsini və dinamikasını əks etdirir. Uyğun olaraq, iqtisadi artımı ölçmək üçün mütləq artım v ə ümumilikdə və ya adambaşına buraxılışın (istehsalın) həcminin real artım sürəti göst
əricilərindən istifadə edilir.
İNKİŞAFIN AMİLLƏRİ (FAKTORLARI) –
çox vaxt iqtisadi artımın növl
ərinin amillərinə uyğun olaraq qruplaşdırılır. Ekstensiv amill ərə kapital, əmək, informasiya m əsrəflərinin artımı aid edilir. İntensiv amillərə is ə texniki tərəqqi, miqyasa qənaət, işçilərin peşə v ə təhsil səviyyəsinin artırılması, onların s əfərbərliyinin yüksəldilməsi, resursların bölüşdürülməsinin yaxşılaşdırılması, istehsalın idar ə edilməsinin təkmilləşdirilməsi, uyğun olaraq qanunver iciliyin yaxşılaşdırılması və s., yəni həm istehsalın amillərinin özlərinin, həm də onların istifad
ə edilməsi proseslərinin keyfiyyətcə t əkmilləşdirilməsinə imkan verən hər şey aid edilir. İqtisadi artımın yüksək səviyyəsi insan inkişafı üçün iqtisadi əsasları əks etdirən əsas göst ərici hesab edilir. Lakin onların qarşılıqlı əlaqəsi xətti sayılmır. İqtisadi inkişafın qarşısını alan səbəb kimi, resurs v ə ekoloji məhdudluq, istehsalın artması ilə bağlı sosial x ərclər, həmçinin hökumətin qeyri-səmərəli iqtisadi siyas əti göstərilir.
- m
əhsul və ya xidm
ətlərin istehsalı məqsədilə əmək, kapital, əmtəə və xidmətlərdən istifadə edən, institusional vahidin n əzarəti və cavabdehliyi ilə yerinə yetiril ən fəaliyyət kimi müəyyən edilir. Bu, istehsal prosesin ə cavabdeh və məhsul kimi istehsal olunan ist ənilən əmtəəyə mülkiyyət hüququna malik v ə yaxud təqdim etdiyi xidmətə gör ə ödəmə və ya digər kompensasiya almaq hüququna malik olan institusional vahid ola bil ər.
İQTİSADİ QEYRİ-FƏAL ƏHALİ –
işçi qüvv
əsi və ya iqtisadi fəal əhalinin tərkibinə daxil olmayan
əhalidir, yəni müəyyən dövr ərzində m əşğul və ya işsiz olmayanların hamısıdır. İqtisadi qeyri-fəal əhaliyə daxil olan kateqoriyalar: a) gündüz t əhsil müəssisələrində t əhsil alanlar: məktəblilər və tələbələr, kursantlar v ə dinləyicilər (əyani aspirantlar və doktorantlar 296
daxil olmaqla); b) bütün əsaslarla təqaüd alanlar; c) ev t əsərrüfatlarında məşğul olanlar, uşaqlara, x əstə qohumlarına qulluq edənlər və s.; ç) iş tapmaq ümidini itirmiş şəxslər, yəni iş axtarmağı, onun
əldə olunması imkanlarını itirməklə dayandıran, lakin işləyə bilən və işləməyə hazır olan şəxslər; d) gəlir mənbəyindən asılı olmayaraq, işləməyə ehtiyacı olmayan digər şəxslər.
Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|