Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- İSTEHLAKA MEYL
- İSTEHLAKÇI XİDMƏTİ BAZARININ S EQMENTLƏŞDİRİLMƏSİ
- İSTEHLAKÇI KOOPERATİVLƏRLƏ BİRLƏŞMƏLƏR (ƏMƏKDAŞLIQ)
- İSTEHSAL AMİLLƏRİ
- İSTEHSAL AVADANLIĞI
- İSTEHSAL AVADANLIQLARININ GÜ- CÜ
- İSTEHSAL AVADANLIQLARININ GÜ- CÜ NÜN ÖLÇÜ VAHİDİ
- İSTEHSAL EDİLMƏMİŞ QEYRİ-MA- LİYYƏ AKTİVLƏRİ
- İSTEHSAL EDİLMİŞ AKTİVLƏR
- İSTEHSAL FƏALİYYƏTİ ÜZRƏ DÖV- RİYYƏ
- İSTEHSAL FƏALİYYƏTİNDƏN ƏLDƏ OLUNAN DİGƏR GƏLİRLƏR
- İSTEHSAL GÜCLƏRİ BALANSI
- İSTEHSAL GÜCLƏRİNDƏN İSTİFADƏ
|
İSTEHLAK TULLANTILARI – fiziki v ə m ənəvi aşınma nəticəsində öz istehlak xüsusiyy
ətini itirmiş, müəyyən olunmuş qaydada silinmiş və ya əhali tərəfindən tullanmış (məişət tullantıları) istehlakda və ya istismarda olmuş m əmulatlar və materiallardır. İstehlak tullantılarına köhnəlmiş (dağılmış) toxunma mallar,
kağız, karton, dəridən məmulatlar, t ərkibində rezin olan məmulatlar, metal tullantıları v ə bir sıra digər tullantılar daxildir. İstehlak tullantılarının tərkibinə həm qeyri-toksiki tullantılar, həm də əhali və ətraf mühit üçün bilavasit ə təhlükəli olan tullantılar da daxildir. Statistikada istehlak tullantılarının mövcudluğu, yaranma m ənbələri, istifadə olunması (işlədilməsi) və məhv edilməsi (basdırılması) ayrı- ayrı növlər üzrə öyrənilir.
əhalinin mövcud real g əlirinin istehlak məqsədlərinə yönəldilmiş hiss əsidir (real hesablamada). İqtisadi nəzəriyyədə v ə iqtisadi-riyazi modelləşdirmədə son istehlaka meyl – mövcud real g əlirin əlavə vahidinin əlavə real istehlaka yön əldilmiş hissəsi göstəricisindən istifad ə edilir. Son istehlaka meyl məbləğinin və son yığım meylinin cəmi vahidə bərabərdir.
– şəxsi tələbatını ödəmək m əqsədi ilə mal, iş və xidmətlərdən istifadə edən, onları alan, sifariş verən, yaxud almaq və ya sifariş vermək niyyəti olan şəxsdir.
bazarın ayrıca t ərtib edilməsinə, formalaşdırılmasına görə mü əyyən əlamətlər üzrə bölüşdürülməsidir. Tələb v ə təklifin aşkara çıxarılmasına və onların balanslaşdırılmasının təmin edilməsinə imkan yaradır.
istehlak kooperativin ə aid olma, kooperativin aktivind
ə payı olmaq şərti ilə ilk növbədə mal gönd
ərilmə hüququnu, kooperativin qərarlarının q əbul edilməsində iştirak hüququnu əks etdirir. İSTEHSAL – (I) - istehsal prosesi amill ərindən, y əni zəruri malların hazırlanması və xidmətlərin yerin ə yetirilməsi üçün təbii ehtiyatlar və materiallarla əlaqəli şəkildə işçi qüvvəsi və kapitaldan istifad ə prosesidir. İstehsal iqtisadi f əaliyyətin digər növləri üçün maddi əsas kimi xidm ət edir. İstehsalın iki tərəfi – məhsuldar qüvv ələr və istehsal münasibətləri – istehsal üsulunu yaradır. İstehsalın məhsulları – təbii ehtiyatlar v ə materiallarla birgə əmək xidmətləri v ə avadanlıqların istifadəsi nəticəsində bazara çıxarılan mal və xidmətlərdir. İstehsal, istehsal olunan mal v ə xidmətlərin növündən, istifadə olunan istehsal amill ərindən, istehsal metodundan, m əhsulların istifadəsi üsullarından asılı olaraq t əsnifləşdirilə bilər. İstehsalda aşağıdakı fəaliyyət növl əri fərqləndirilir: əsas, köməkçi, ikinci d ərəcəli. Milli iqtisadiyyatda istehsal prosesləri statistikanın aşağıdakı bölmələrində əks etdirilir: s ənaye və dig ər sahələrin müəssisələr statistikasında, əmək bazarı statistikasında, maliyy
ə, qiymət, xidmət statistikasında, sosial sah
ələr statistikasında və məhsul bazarları statistikasında. (II) – mal v ə xidmətlərin istehsalı üçün əmək və kapital, mal v ə xidmət məsrəflərini həyata keçirən institusional vahidin idar əçiliyi və cavabdehliyi altında aparılan fəaliyyətdir. İstehsal insanın hər hansı bir müdaxiləsi və ya rəhbərliyi olmadan baş ver ən xalis təbii prosesləri əhatə etmir. Məsələn, beyn əlxalq sularda balıq ehtiyatlarının idarə olunmadan artımı (lakin, balıq yetişdirilməsi istehsal hesab edilir). (III) - n əticədə məhsul alınan fəaliyyət istehsal hesab edilir. İstehsal iqtisadi fəaliyyət kompleksl ərini əhatə edir. “İstehsal” termini kənd t əsərrüfatı, tikinti, mədənçıxarma və ya emal s ənayesi ilə məhdudlaşmır, həmçinin xidmət sferasını da əhatə edir. Daha dəqiq terminlərdən istehsalın ifadəsi üçün aşağıdakı hallarda istifadə etm ək olar: xidmətin göstərilməsi, emal, istehsal etm ə və s. İstehsal ya fiziki vahidlərlə, ya da dəyər ifad əsində ölçülə bilər. İSTEHSAL (BURAXILIŞ) – (I) iqtisadiyyatın bütün sah ə və bölmələrində buraxılan bazar və qeyri-bazar m əhsul və xidmətlərinin dəyəridir. MHS- nin istehsal hesabının ehtiyat hissəsinin göst əricisidir. Faktiki (əsas və bazar) daimi qiym ətlərlə qiymətləndirilir. İstehsalın dəyəri 324
sah ənin (fəaliyyət növünün) məhsulunun növünd ən asılı olaraq müəyyənləşdirilir. (II) - istehsalın dəyəridir.
MHS-d
ə istehsalın sərhədinə düşən məhsul prosesi kimi, baş verən qeyri-maliyyə aktivləri kimi mü əyyənləşdirilir. İSTEHSAL AMİLLƏRİ (iqtisadi n əzəriy- y ədə) - eyni vaxtda istifadəsi olmadan ictimai miqyasda istehsal prosesi mümkün olmayan əsas komponentl ərdir. İstehsal amillərinə aiddir: əmək (işçi qüvvəsi), təbii ehtiyatlar (birinci növbədə k ənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqlar), kapital (birinci növb ədə maddi - real formada - əsas istehsal fondları və əmək əşyaları).
– m əhsulların istehsalı prosesində əmək əşyalarına bilavasitə, mexaniki, termiki v ə yaxud kimyəvi təsir göstərən müxt
əlif növ maşın və mexanizmlərin m əcmusudur. İstehsal avadanlıqlarının tərkibinə müxt əlif sahələrdə istifadə oluna bilən ümumi t əyinatlı (məsələn, metal emalı dəzgahları) və mü əyyən sahələr üçün ixtisaslaşdırılmış, nəzərdə tutulmuş (məsələn, toxuculuq dəzgahları) avadanlıqlar daxildir. İstehsal avadanlıqlarına h əmçinin ölçmə və nizamlayıcı cihazlar, qaldırıcı- n əqliyyat və yükləmə-boşaltma avadanlıqları və bir sıra digər avadanlıq növləri də aiddir. Mü əssisələrin istehsal avadanlıqları ilə təchiz olunması və ondan istifadə dərəcəsini göstərmək üçün t
ətbiq olunan statistik göstəricilər sisteminə aşağıdakılar aiddir: quraşdırılmış avadanlıqlar parkından istifadə əmsalı, avadanlıqların işlərinin növb əlilik əmsalı, gücün maksimum uzunmüddətli s əmərəlilik göstəricisi, faktiki orta güc göstəricisi, güc ə görə və vaxta görə avadanlıqdan istifadə əmsalı, avadanlıqdan istifadənin inteqral əmsalı, istehsal prosesin ə xidmət göstərən enerji gücü göst
əricisi, mexaniki və elektrik ötürücülərinin gücü göst əricisi.
CÜ
– vaxt vahidi ərzində avadanlığın m əhsuldarlığıdır. Nəzəri (pasport) və faktiki orta güc f ərqləndirilir. Nəzəri (pasport)güc vaxt vahidi ərzində avadanlıq vahidinin gücünü, onun mümkün ola bil ən maksimum məhsuldarlığını göst
ərir (müəyyən növ yararlı məhsulun miqdarı v ə yaxud yerinə yetirilən işin həcmi ilə, bəzi hallarda is ə vaxt vahidi ərzində emal edilən xammalın həcmi ilə ifadə olunur). Verilmiş növ avadanlıq vahidinin faktiki orta gücü bir müdd ətdə faktiki istehsal edilmiş məhsulun (işin) h əcminin faktiki iş vaxtına nisbəti kimi mü əyyənləşdirilir. İSTEHSAL AVADANLIQLARININ GÜ- CÜ NÜN ÖLÇÜ VAHİDİ – vaxt vahidi ərzində avadanlıqların məhsuldarlığının ölçülməsi əsasında qəbul edilmiş kəmiyyətdir. İstehsal avadanlıqlarının və onların köməyi ilə istehsal olunan m əhsulların müxtəlifliyi ilə əlaqədar olaraq, istehsal avadanlıqlarının gücünün ölçü vahidl
ərinin bir neçə növündən istifadə edilir. İstehsal avadanlıqlarının gücünün ölçü vahidinin konstruktiv ( əməli) forması həcm, çəki, uzunluq v ə s. ölçü vahidləri və vaxt vahidi ilə (məsələn, kömür kombaynı üçün – 1 saatda hasil edilən 1 t kömü
r, torpaqqazan maşın üçün – 1 saat ərzində 1 m 3 süxurun t əmizlənməsi və s.) əlaqəli verilir. Eyni növ m əhsul istehsal edən eyni növlü avadanlıqlar üçün güc (məsələn, domna sobasının m 3 -l ə faydalı həcmi, ekskavator üçün çalovun tutumu) vaxt vahidi ərzində istehsal olunan m əhsulların miqdarı ilə ifadə olunur. Bir sıra hallarda istehsal avadanlıqlarının gücün fiziki güc vahidl
əri – kVt, at gücü. və s. ilə ifadə edilir. İSTEHSAL EDİLMƏMİŞ AKTİVLƏR – istehsal prosesi n əticəsində əmələ gəlməyən, t əbiətdə mövcud olan, ya da hüquqi və ya uçot f əaliyyəti nəticəsində əmələ gələn qeyri-maliyyə aktivl əridir. İstehsal edilməmiş aktivlər maddi və qeyri-maddi aktivl ərə bölünür. Maddi istehsal edilm
əmiş aktivlər – təbii aktivlərdir: yəni istifad
əyə verilə bilən torpaq, yeraltı sərvətlər, t əbii, bioloji və su ehtiyatları. Qeyri-maddi istehsal edilm əmiş aktivlərə satılması və ya verilm əsi mümkün olan patentlər, müəllif hüquqları, müqavilələr, qudvillər (firmaların adı, ticar
ət nişanı, markası) və s. daxildir.
LİYYƏ AKTİVLƏRİ – torpaq, əmtəə və xidm
ətlərin, qeyri-maddi aktivlərin istehsalında istifad
ə oluna biləcək digər maddi aktivlərdir.
– istehsal prosesind ə yaradılan qeyri-maliyyə
EHTİYACLARI ÜÇÜN İSTEHLAK EDİLMİŞ ELEKTRİK ENERJİSİ – elektrik müh ərrikləri və elektrik cihazları vasitəsilə müəssisələrin istehlak etdikləri v ə istehsal ehtiyacları üçün sərf etdikləri bütün elektrik enerjisinin bir hiss əsidir. Elektrik enerjisinin ötürülm əsi və transformasiyasındakı itkil ər buraya daxil edilmir. 325
İSTEHSAL FƏALİYYƏTİ ÜZRƏ DÖV- RİYYƏ – vahidin özünün istehsal etdiyi (m əsələn, vahidə mənsub olan torpaq sahələrində yetişdirilən kənd təsərrüfatı məhsulları) və ya ekstensiv emala m əruz qalan əmtəələrin (məsələn, vahid t
ərəfindən hazırlanan şirniyyat m əmulatların və s., vahidə mənsub olan emalatxanalarda hazırlanmış paltar və digər geyiml
ərin) satışının həcmidir.
OLUNAN DİGƏR GƏLİRLƏR - göst ərici
mü əssisənin fəaliyyəti ilə əlaqədar olan gəlirlərin köçürülm əsi kimi müəyyən edilir və mülkiyy ətdən,
əməliyyat və maliyy
ə f əaliyyətindən əldə olunan köçürmələr bura daxil edilmir. Verilmiş göstərici patentlərin ödənilməsi, ticarət markası, lisenziya və ya əməliyyat subsidiyaları kimi dig
ər qruplara daxil edilməyən əməliyyat f əaliyyətinə aid olan qalıq göstərici hesab edilir. İSTEHSAL FUNKSİYASI –
iqtisadiyyatın y n əticəsi ilə istehlak olunan ehtiyatlarının m x x x ,...,
, 2 1 amill əri arasındakı əlaqəni ifadə edən ) ,...,
, ( 2 1 m x x x F y = funksiyasıdır. Funksiya əgər aşağıdakı şərtləri ödəyirsə, o, neoklassik adlanır: a) heç olmazsa ehtiyatlardan biri olmazsa, m əhsul buraxılışı mümkün deyil; b) i amilinin maksimum m əhsul buraxılışı i x F ∂ ∂ > 0, i = 1,2,...,m, y əni
amil a rtdıqca məhsul buraxılışı da artır; c) ehtiyatlardan heç olmazsa birinin qeyri-m əhdud
artması ilə məhsul buraxılışı qeyri-məhdud artır; ç)
2 2
x F ∂ ∂ < 0, i = 1,2,...,m, y əni amilin artması il ə məhsul buraxılışı azalır. Bu şərtləri Koba- Duqlas istehsal funksiyası ödəyir. İstehsal funksiyasının görünüşü və onun parametrl ərinin qiymətləri, iqtisadiyyatın nəzəri t əsvirindən və müvəqqəti sıraların reqressiya üsullarının cəlb edilməsi ilə mövcud ədədi informasiyadan mü əyyən edilir. Koba-Duqlas funks iyası ilə yanaşı, iqtisadiyyatda əvəz etmənin sabit elastikliyi Leontyev tipli istehsal funksiyalarından, x ətti istehsal funksiyalarından və digər funksiyalardan da istifad
ə edilir.
– iqtisadi t əhlildə
geniş istifadə olunan anlayışdır. Bu anlayışın şərhinə müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Belə ki, ideal şəraitdə fəaliyyət göstərən istehsalda məhsul buraxılışının maksimal imkanına nəzəri güc kimi baxılır. Onu, əmək vasitələrinin fiziki xidmətinin tam dövrü ərzində, iş vaxtının tam illik təqvim vaxtı fondunda onların saatlıq məcmu gücü ilə mü əyyən edirlər. Maksimal güc - hesabat dövrü ərzində m ənimsənilən məhsulun adi tərkibində, əmək və material amill ərində məhdudiyyət olmadan, növbə v ə iş günlərinin artırılması və yalnız işləməyə hazır olan qurulmuş avadanlıqlardan istifadə imkanlarında müəssisə tərəfindən nəzəri cəhətdən mümkün olan m əhsul istehsalı kimi şərh olunur. İqtisadi güc dedikdə, müəssisənin keçmək ist
əmədiyi istehsal həddi (istehsal xərclərinin çox olması üzündən və ya başqa səbəblərdən) başa düşülür. Praktiki güc dedikdə, real iş şəraiti ç ərçivəsində müəssisənin məhsul buraxılışının ən yüks ək səviyyəsi başa düşülür. Müəssisə üçün praktiki istehsal gücü iqtisadi istehsal gücün ə b ərabər və ya ona yaxındır.
– mü əyyən dövr ərzində (il, yarımil və s.) konkret bir m əhsulun natura ifadəsində buraxılışı üzrə istehsal gücl ərinin mövcudluğunu, tərkibini və d əyişməsini (hərəkətini) əks etdirən cədvəllərdir. İstehsal güclərinin balansı qarşılıqlı əlaqədə olan iki bölm
ədən ibarətdir. Birinci bölməyə dövrün əvvəlinə mövcud olan istehsal gücləri, dövr ərzində yenilərinin tikilməsi hesabına güclərin artması, rekonstruksiyası, genişləndirilməsi və f əaliyyətdə olan gücl ərin tamamilə yenil əşdirilməsi hesabına istehsal güclərinin artımı haqqında məlumatlar daxildir. Balansın yekunu dövr ərzində mövcud olan ümumi istehsal gücünü göst ərir. İkinci bölməyə müxtəlif səbəblər üzünd
ən sıradan çıxmış və dövrün sonuna mövcud olan gücl ər haqqında məlumatlar daxil edilir. İstehsal gücləri balansının məlumatlarına əsasən dövr ərzində onlardan istifadə, orta güc göst
əricilərini müəyyən etmək və marketinq araşdırmasında müəssisələrin məhsul istehsalını proqnozlaşdırmaq (planlaşdırmaq) olar.
– faktiki buraxılan məhsulun müəssisə, firma, bölm ə, sahə və s. orta illik istehsal gücünə olan nisb ətidir. İstehsal güclərindən istifadə əmsalı m əhsulun natural və dəyər göstəriciləri əsasında tapılır. Məhsul həcminin natural göstəricilər üzrə əmsalı daha obyektivdir və istehsal güclərindən istifad əni daha dəqiq xarakterizə edir. Dəyər m əmulatlarına görə əmsalın hesablanmasında istehsal gücünün mü əyyən edilməsində qəbul edilmiş əmtəə çeşidi ilə müqayisədə onun d əyişməsini, həmçinin məhsulun qiymətinin d əyişməsini nəzərə almaq vacibdir. 326
İSTEHSAL HESABI – MHS- nin ardıcıl hesablar sırasında birinci hesabdır və bu hesabda istehsal prosesind ə əlavə dəyərin və ÜDM-in nə cür formalaşması göstərilir. İstehsal prosesinə birbaşa aid olan əməliyyatları əks etdirir, bütövlükd ə iqtisadiyyat, institusional bölmə və sah ələr üçün tərtib edilir. İstehsal hesabının ehtiyat hissəsində mal və xidm
ətlər buraxılışının (istehsalının) həcmi yazılır. Bununla yanaşı, bazar buraxılışı - məhsul istehsalının aid olduğu dövrdə üstünlük təşkil ed ən bazar qiymətlərində, qeyri-bazar məhsulları is ə onların istehsalına çəkilmiş xərclər əsasında qiym ətləndirilir. İstifadədə, mal və xidmətlərin aralıq istehlakı və buraxılışla aralıq istehlak arasındakı fərq kimi, mü əyyənləşdirilən ümumi əlavə dəyər əks olunur. İstehsal prosesində istehlak olunan mal və xidm
ətlərin dəyəri onların alınma qiymətləri ilə və ya faktiki x ərclərlə (özünün istehsalı olan məhsul üçün) mü
əyyən olunur. Əlavə dəyər ümumi və xalis
əsasda hesablana bilər. Ümumi əlavə dəyər xalis
əlavə dəyərdən əsas kapitalın istehlak dəyəri q ədər çoxdur. İSTEHSAL XƏRCLƏRİ – aşağıdakı elementl ərin cəmləşdirilməsi yolu ilə hesablanır: - m əhsulların istehsalı üçün zəruri olan xammal və materialların alınmasının dəyəri; - şirkətin xərclərinin digər növləri: məhsulların əmtəə şəklinə gətirilməsi ilə bağlı və onun istifadə yerin
ə çatdırılması ilə bağlı olan birbaşa istehsal x ərcləri, həmçinin bu məhsul növünə aid edilə bil əcək ölçüdə əlavə xərclər. İSTEHSAL XƏRCLƏRİ (TİCARƏT MÜƏSSİSƏLƏRİ ÜÇÜN) – bu göst əricini
iqtisadi funksiyalar üzr ə topdan və pərakəndə ticar ətdə aşağıdakı kimi bölmək olar: - alındığı vəziyyətdə yenidən satılma üçün əmtəə v ə xidmətlərin alınması; - siyahı sayı üzrə işçilərin əmək haqqının öd ənilməsinə çəkilən xərclər; - satışa çəkilən xərclər; - bina v ə avadanlıqların istismarı ilə əlaqədar istehsal x ərcləri; - dig ər istehsal xərcləri. İSTEHSAL İSTEHLAKI – istehsal prosesind ə dəyəri hazır məhsula keçən əmək əşyalarından və əsas fondlardan istifadə edilm
əsidir. Statistikada maddi istehsal xərcləri göst
əricilərinin köməyi ilə qiymətləndirilir. Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|