Referat jumisi Tema: Ǵ árezsizlik jıllarında Qaraqalpaq stan Respublikası

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI HÁM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI


Nókis innavasion instituti talabasi


Allambergenova Hurliman


Referat jumisi
Tema: Ǵárezsizlik jıllarında Qaraqalpaqstan Respublikası
Orinlaģan: Allambergenova H
Qabillaģan: Paxratdinov B
Nókis-2023


Ǵárezsizlik jıllarında Qaraqalpaqstan Respublikası
Joba:

1. Ǵárezsizlik jıllarında Qaraqalpaqstan Respublikası sociallıq-ekonomikalıq hám siyasiy turmısında ámelge asırılǵan reformalar

2. Qaraqalpaqstanda awıl xojalıǵı tarawındaǵı ózgerisler
3. Ruwxıy-mádeniy tarawdaǵı jańalanıwlar
4. Qaraqalpaqstan Respublikası joqarı bilimlendiriw sisteması hám ondaǵı reformalar.
5. Qaraqalpaqstan Respublikasında ekologiyalıw awhal. Aral apatshılıǵı. Ekologiyalıq jaǵdaydı jaqsılaw barısındaǵı mámleket siyasatı.
Paydalanilģan ádebiyatlar

1. Ǵárezsizlik jıllarında Qaraqalpaqstan Respublikası sociallıq-ekonomikalıq hám siyasiy turmısında ámelge asırılǵan reformalar
XX ásirde Orta Aziya xalıqlarınıń siyasiy, ekonomikalıq hám mádeniy turmısında úlken ózgerisler júz berdi. Usıǵan baylanıslı respublikaǵa miyras etip qaldırılǵan quramalı siyasiy, sociallıq-ekonomikalıq hám ruwxıy mashqalalardı sheshiwdiń tiykarǵı jolı onıń milliy mámleketligin bekkemlew hám bunnan bılay da rawajlandırıwdan, huqıqıy siyasiy suverenligin, ekonomikalıq erkinlinin támiyin etiwden ibarat edi. Qaraqalpaqastan jámiyetshiligi respublikanıń hukıqıy statusın keńeytiw hám Ózbekstan Respublikası quramında onıń suverenli mámleket bolıwın támiyin etiw ushın háreket etti.
1991-jıl Ózbekstan Respublikası hám onıń quramındaǵı Qaraqalpaqstan Respublikaları ushın úlken burılıs jılı boldı. Ózbekstan xalqı óz respublikasın ǵárezsiz dep járiyaladı. Al, Qaraqalpaqstan ǵárezsiz respublikanıń quramındaǵı suverenli Respublika dep tanıldı. Qaraqalpaqstan Respublikası ǵárezsizlik jıllarında suverenli Qaraqalpaqstan Respublikası dep járiyalanıwı menen birge, mámleketshiliginiń rawajlanıwında, jámiyetlik-ekonomikalıq dúzilistiń, xalıqtıń sociallıq-siyasiy turmısındaǵı, mádeniyat hám ilim tarawlarında úlken tariyxıy waqıyalarǵa oǵada bay ózgerisler júz berdi.
XX ásirde Orta Aziya xalıqlarınıń siyasiy, ekonomikalıq hám mádeniy turmısında úlken ózgerisler júz berdi. 1980-jıllardıń aqırında hám 1990-jıllardıń basında Qaraqalpaqstan jámiyetshiliginiń rawajlanıwına jıllar boyı toplanıp qalǵan, ekonomikalıq hám sociallıq-mádeniy mashqalalardıń tásiri kúshli edi. Usıǵan baylanıslı respublikaǵa miyras etip qaldırılǵan quramalı siyasiy, sociallıq-ekonomikalıq hám ruwxıy mashqalalardı sheshiwdiń tiykarǵı jolı onıń milliy mámleketligin bekkemlew hám bunnan bılay da rawajlandırıwdan, huqıqıy siyasiy suverenligin, ekonomikalıq erkinlinin támiyin etiwden ibarat edi.
1989-1991-jılları bir neshe mıń jıllar tariyxındaǵı milliy tikleniw, milliy oyanıw, milliy progresske ullı baslama júzege keldi. Usı jıllardan baslap xalqımızdıń hayt hám Nawrız bayramları milliy bayram retinde keń belgilene basladı. XX ásirdiń 80-jıllarına kelip mámleketlik dárejege kóterilgen kommunistlik ideologiya óz kelesheginiń onshalıq ayqın emesligin, óziniń bul turısında uzaqqa baralmaslıǵın bayqay basladı. Sonlıqtanda Ózbekstan Respublikası 1989-jılı 21-oktyabr`de mámleketlik til haqqında hám 1990-jılı 20-iyun`de suvereniteti haqqında deklaraciya qabıl qılǵan edi. Bul jaǵday Qaraqalpaqstanda da siyasiy, sociallıq-ekonomikalıq hám ruwxıy mashqalalardı sheshiwdiń tiykarǵı jolı onıń milliy mámleketligin bekkemlew hám bunnan bılay da rawajlandırıwdan, huqıqıy siyasiy suverenligin, ekonomikalıq erkinligin támiyin etiwden ibarat edi. Sonlıqtanda 1989-jılı 1-dekabr`de Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Sovetiniń sessiyasında «Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili haqqında» nızam qabıl etildi. 1990-jıldıń 14-dekabrinde Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Joqarǵı keńesiniń IV sessiyası Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Ózbekstan Respublikası quramında mámleketlik Suverenligi tuwralı Deklaraciya kabıl etti. Usı kúnnen baslap Qaraqalpaqstan Avtonomiyalı Respublikası Suverenli Qaraqalpaqstan Respublikası dep atala basladı. Bul Ózbekstannıń 1991-jıldıń 31-avgustındaǵı «Ózbekstan Respublikasınıń mámleketlik ǵárezsizliginiń tiykarları haqqında» nızamında tastıyıqlandı. Usınday júdə áhmiyetli nızamlı rejeler 1992-jıldıń 8-dekabrinde qabıl etilgen Ózbekstan Respublikasının Konstituciyasına (70-75-stat`yalar) kirdi. Mámlekettiń tiykarǵı belgileriniń biri onıń mámleketlik nıshanları, olarsız hesh bir el tolıq mámleket statusına kóterile almaydı. Mámleketlik nıshanlar qansha ásirler dawamında ata-babalarımız arzıw etken erkinlik hám millet maqtanıshı, sonday-aq, jurtımızdıń rawajlanǵan eller qatarına qosılıwı, demokratiyalıq principler negizinde siyasiy reformalar júrgizilip atırǵanınan derek beredi. Milletimizdi ańlatıwshı mámleketlik shıshanlar esaplanǵan gimn, gerb, bayraq sanamızda tuwılıp ósken jerimizge watansúyiwshilik sezimlerin oyatadı. Qaraqalpaqstan Respublikası óziniń nızam arqalı tastıyıqlanatuǵın suverenligin bildiretuǵın mámleketlik nıshanlarına-bayraǵına, gerbine, gimnine iye boldı. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń tariyxıy hám mámleketlik ómirinde 1990-1993 jılları úlken siyasiy áhmiyettegi waqıyalar júz berdi. 1992-jılı 14-dekabr`de Qaraqalpaqstan Respublikasınıń tunǵısh bayraǵı tastıyıqlandı. 1993-jıldıń 9-aprelinde Nókis qalasında Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń ekinshi shaqırıq XII sessiyasında onıń ekinshi mámleketlik nıshanı óz gerbi dún`yaǵa keldi. Sonday-aq usı sessiyada Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstituciyası qabıl etildi. Qaraqalpaqstan Respublikasında óz Konstituciyasınıń bolıwı onıń suverenliginiń eń áhmiyetli belgisi bolıp tabıladı. Konstituciya boyınsha qaraqalpaq xalqınıń mámleketshiliginiń tariyxta birinshi mártebe joqarı dárejege kóterilgenligi kózge túsedi. Sonıń menen ol eldiń ekonomikasınıń bazar qatnasıǵı arqalı rawajlanıwı ushın, onıń tiykarı bolǵan jeke menshikti bekkemlewge xızmet etedi. Qaraqalpaqstan Respublikası Konstituciyası 1993-jılı qabıl etilgen waqıtta 6 bólim, 25 bap, 116 stat`yadan ibarat edi. Usı waqıtqa shekem Qaraqalpaqstan Respublikası Konstituciyasına tórt ret ózgeris hám qosımshalar kirgizildi. Ózgerisler hám qosımshalar tiykarında házirgi waqıtta Qaraqalpaqstan Respublikası Konstituciyası 6 bólim, 26 bap hám 120 stat`yadan ibarat. Al 1993-jıldın 4-dekabrinde bolǵan Joqarǵı Sovettiń XIV sessiyasında Qaraqalpaqstan Respublikasınıń I.Yusupov sózine hám kompozitor N.Muxametdinov namasına jazılǵan mámleketlik gimnin qabıl etti. Bul úlken siyasiy hám tariyxıy waqıya boldı.
Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Mámleketlik tili qaraqalpaq hám ózbek tilleri bolıp esaplanıwı menen bir qatarda Konstituciya onıń aymaǵında jasawshı milletlerdiń hám xalıqlardıń tillerine, úrp-ádetlerine hám dástúrlerine húrmet penen qaraydı, olardıń rawajlanıwı ushın jaǵdaylar dúziwdi támiyinleydi. Siyasiy turmısta bolıp atırǵan ózgerisler respublikada demokratiyanıń keń túrde iske asıp atırǵanlıǵınıń guwası bolıp esaplanadı. Hár bir xalıq óziniń dástúrlerin tereń úyrenip, turmısta qollanıwı menen birge basqa ellerdegi aldaǵı dástúrlerdi de úyrenip, onı paydalanıw awızbirshiliktiń jáne bir dáregi bolıp tabıladı. Respublikanıń Konstituciyası boyınsha 1994-jıldıń 25-dekabrinde báseki tiykarında Joqarǵı Keńestiń 86 deputattan ibarat bolǵan jańa quramı saylandı. Endigiden bılay Joqarǵı Sovet Joqarǵı Keńes dep atalatuǵın boldı. Al, Konstituciyadaǵı kirgizilgen ózgerisler boyınsha, 69-stat`yaǵa muwapıq Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi – aymaqlıq saylaw okruglerinen kóp partiyalılıq tiykarında 5 jıllıq múddetke saylanatuǵın 65 deputattan ibarat.
Ózbekstan hám Qaraqalpaqstanda siyasiy partiyalar, jámiyetlik siyasiy birlespeler payda boldı. Ózbekstan hám Qaraqalpaqstanda «Xalıq demokratiyalıq», «Adalatlıq», «Milliy tiklanish», «Fidokorlar», ÓzLiDeP partiyaları bar. 2000-jılı «Fidokorlar» hám «Vatan taraqqieti» partiyaları «Fidokorlar» atı menen birlesti. Jámiyetlik siyasiy turmısta 1994-jılı 26-dekabr`de, 1999-jılı 5-dekabr`de, 2004-jılı 26-dekabrde, 2009-jılı 27-bekabr`de, 2014-jıldıń 21-dekabr`inde, 2019-jıldıń 22-dekabr`inde puqaralarımız ózleriniń Konstituciyalıq huqıqlarınan paydalanıp, Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisi Nızamshılıq palatasına, Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesine, Xalıq deputatlarınıń rayonlıq hám qalalıq Keńeslerine deputatlıqqa talabanlarǵa dawıs berdi hám elimizdiń tınıshlıǵı, Watanımızdıń rawajlanıwı ushın xızmet etip atırǵan insanlardı, xalqımız tariyxında birinshi ret kóp partiyalılıq tiykarında elimizdiń eń jaqsı azamatların xalıq deputatları etip sayladı.