Referat jumisi Tema: Ǵ árezsizlik jıllarında Qaraqalpaq stan Respublikası

4. Qaraqalpaqstan Respublikası joqarı bilimlendiriw sisteması hám ondaǵı reformalar

Qaraqalpaqstanda ilim janadan rawajlanbaqta. Ózbekstan Ilimler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan filialı 1992-jılı usı Akademiyanıń bólimi bolıp qayta dúzildi. Awıl xojalıq Ilimler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan bólimi ashıldı. Tariyx, arxeologiya hám etnografiya institutında kandidatlıq dissertaciya qorǵawshı qánigelestirilgen keńestiń dúziliwi hám Berdaq atındaǵı qaraqalpaq mámleketlik universitetinde filologiya tarawı boyınsha kandidatlıq hám doktorlıq dissertaciyalardı qorǵawshı qánigelestirilgen keńeslerdiń dúziliwi óz nátiyjesin bermekte.

Respublika alımları sońǵı jıllarda shet el qánigeleri menen birge ilimiy izertlewler júrgizip atır. Atap aytqanda tariyx, arxeologiya hám etnografiya institutı alımları francuz arxeologlar menen birlikte is alıp barıp atır h.t.b. Ásirese sońǵı jıllardaǵı qaraqalpaq ádebiyatınıń túrkiy xalıqlar ádebiyatı menen baylanıstıń kúsheyiwi, dún`ya xalıqları ádebiyatına qosılǵan úles bolıp tabıladı.
1997-jıldıń 10-sentyabrinde Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq jırawı J. Bazarov Germaniyanıń Bonn qalasında ótkerilgen «Dástanlar muzıkası» ilimiy ánjumanına qatnasıp, konferenciyaǵa kelgen Amerika, Túrkiya, Finlyandiya, Angliya, Franciya hám Mongoliyalı ádebiyatshı hám muzıka izertlewshilerdiń dıqqatın ózine qarattı. Nátiyjede qaraqalpaq sazlarınıń saǵası bolǵan jıraw namaların dún`ya ellerine tanıttı.
1997-jılı 10-12-sentyabr` kúnleri Nókis qalasında Qaraqalpaq xalıq dástanı «Qırıq qız» benen birge túrkiy tilles xalıqlardıń fol`klorın izertlew máselelerine arnalǵan xalıq aralıq konferenciyanıń ótkeriliwi hám oǵan BMSh tıń Oraylıq Aziyadaǵı wákili Xalid Maliktiń, Kiprdan, Turkiya Azerbayjan, Bashqurtstan hám pútkil Oraylıq Aziya xalıqları ádebiyatı wákilleriniń qatnasıwı qaraqalpaq ádebiyatın túrkiy xalıqlar dún`yasına tanıttı.
Xalqımızdıń bay ruwxıy ǵáziynesin ózinde jámlegen 100 tomlıq «Qaraqalpaq fol`klorı» 2010-jılı Rossiyada ótkerilgen «Kitap iskusstvosı» xalıqaralıq tańlawında «Doslıq awqamı» nominaciyası boyınsha birinshi orındı iyeledi.
Ásirese, 2008-jılı Ózbekstan kórkem-óner institutı Nókis filialınıń ashılıwı mádeniyat hám kórkem-óner, atap aytqanda, teatr, kino hám teleradio tarawlarına zárúr bolǵan maman qánigelerdi tayarlawda jańa basqısh boldı. Bul joqarı oqıw ornı – qaraqalpaq xalqınıń bay, milliy qádiriyatlarınıń rawajlanıwına, mádeniyat hám kórkem-ónerimizdiń dún`yaǵa tanılıwına bekkem tiykar jaratadı. Sonday-aq 2010-jılı Tashkent informaciyalıq texnologiyalar universitetiniń Nókis filialı oqıw imaratı qurıp pitkerildi. 2014-jılı Tashkent pediatriya medicina institutı Nókis filialı oqıw binasınıń qurılısı juwmaqlanıp paydalanıwǵa berilgen bolsa, elimizde kadrlar potencialın jáne de bekkemlew maqsetinde Tashkent stomatologiya institutınıń Nókis filialı ashıldı.
2008-jılı «Barkamol avlod» jarıslarınıń ótkeriliwi múnásibeti menen respublikamızdıń sport infradúzilmesi jáne de jaqsılandı. Jer júzilik standartlarǵa juwap beretuǵın 12 mıń orınlıq stadion hám zamanagóy tiptegi jabıq júziw basseyni paydalanıwǵa tapsırıldı.
Qaraqalpaqstan mektep oqıwshıları Nawayı qalasında may ayınıń aqırında bolıp ótken «Úmit nálsheleri-2012» sport oyınlarında tórt gumis, bes qola medal` menen qayttı. 6-13-sentyabr`de Rossiya Federaciyasınıń Sankt-Peterburg qalasında 70 ten aslam mámleketler qatnasqan sporttıń muaytay túri boyınsha gezektegi jáhán chempionatında QMU studenti Jáhángir Yuldashev altın medal`dı qolǵa kirgizdi. Hindstannıń Kochi qalasında 8-12-dekabr` kúnleri milliy kurash boyınsha bolıp ótken Aziya chempionatında qaraqalpaqstanlı S.Erkinbaeva 78 kilogramm salmaqta hám T.Seytmuratov 81 kilogramm salmaqta birinshi orındı iyelep chempion boldı.
2014-jılı may ayında Malayziyanıń Langkavi qalasında muaytay boyınsha gezektegi jáhán chempionatında 101 mámleketten qatnasqan sportshılar arasınan respublikamızdıń eki wákili – Jáhángir Yuldashev, Muxammed Qoshqarovlar Ózbekstan saylandı quramında qatnasıp, gúmis medal` iyesi boldı. Al 7-11-may kúnleri Tayland mámleketiniń Bangkok qalasında ótkerilgen Aziya chempionatında sporttıń erkin gúres túri boyınsha Ózbekstan saylandı komandası quramında qatnasqan Nókis olimpiya rezervleri sport mektebi tárbiyalanıwshıları A.Kewlimjaeva, L.Orınbaeva, B.Baltaniyazova, N.Esenbaeva, Sh.Jollıbaevalar sıylı III orınlardı iyeledi. Al 5-8-iyun`da Rossiya Federaciyası paytaxtındaǵı «Krılatskoe» eskek esiw kanalında xalıqaralıq turnirinde Ábiwbákir Uzaqbaev hám Ernazar Hamidullaev eki adamlıq jup eskekli qayıqta úshinshi orınǵa iye boldı.
Muzeyler xalqımızdıń milliy miyrasın qásterlewshi mádeniyat oshaǵı bolıp, 90 jıldan aslam tariyxına iye, Qaraqalpaqstan tariyxı hám mádeniyatı muzeyi 50 mıńnan aslam eksponatları menen milliy ózgesheligimizdi úyreniwge hám xalıq miyrasın qádirlewge xızmet etpekte.
I.V. Savickiy atındaǵı Qaraqalpaq kórkem óner muzeyi tek ǴMDA mámleketlerinde ǵana emes, al Yaponiya, Yugoslaviya, Ispaniya, Bosniya, Bolgariya, Siriya, Italiya, Avstriya ellerinde tań qalarlıq eksponatlar kórgizbesin shólkemlestirdi. 1998-jılı 9-yanvar`da I.V. Savickiy atındaǵı Qaraqalpaq Mámleketlik kórkem óner muzeyi Franciyada kórgizbesin ashıp, 300 ge shamalas eksponatlardı tanıstırdı. Bul jetiskenlikler Francuz baspa sóziniń kórsetkenindey, muzey shıǵarması Oraylıq Aziya óneriniń tanıs emes betlerin ashıp, XX ásirdiń ruwxıy baylıǵı sıpatında bahalandı. Kórgizbe Ózbekstan Prezidenti I.A.Karimovtıń hám Franciya Prezidenti J.Shiraktıń qáwenderliginde shólkemlestirildi.
2012-jılı «Ásirler sazası» dástúriy mádeniyat festivalı 5-6-may kúnleri Ellikqala rayonındaǵı Topıraq qala tariyxıy estelik qorǵanında bolıp ótti. Usı jılı 20-21-oktyabr`de jerlesimiz Jeńisbek Piyazov M.Magomaev atındaǵı vokalistlerdiń II Xalıqaralıq tańlawında jeńimpaz bolıp Gran-Pri ushın ajıratılǵan bas sıylıqqa miyasar boldı.
2013-jılı 18-may – Xalqımızdıń yadında qalǵan Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan kórkem óner ǵayratkerleri veteranlarınıń «Ámiw búlbilleri» atlı koncert baǵdarlaması Berdaq atındaǵı sazlı teatrda birinshi márte qoyıldı. Usı jılı usı teatrda Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan Respublikalarına xızmet kórsetken kórkem óner ǵayratkeri Q.Záretdinov tárepinen ullı shayırımız I.Yusupovtıń «Tumaris» librettosına jazılǵan eki aktlı «Tumaris» atlı ekinshi qaraqalpaq operası saxnalastırıldı.
Prezidentimizdiń qatnasında Nókis qalasında bolıp ótken jıynalısta Qaraqalpaqstandı jáne de rawajlandırıw boyınsha bes baǵdar belgilep berildi.
Birinshisi sanaattı rawajlandırıw, barlıq tarmaqlarda aldıńǵı hám kishi islep shıǵarıw kárxanaların shólkemlestiriwden ibarat.
Ekinshi baǵdar isbilermenlikti gúllep jaynawı ushın keń jol ashıp beriw hám onı hár tárepleme qollap-quwatlaw. 
Awıl xojalıǵında texnologiyalardı keń engizgen halda, islep shıǵarıw kólemi, hasıldarlıq hám ónim túrlerin keskin asırıw úshinshi baǵdar etip belgilenedi.
Tórtinshisi – islep shıǵarıw hám adamlar ushın qolay bolǵan zamanagóy infrastrukturanı jaratıw.