Referat jumisi Tema: Xalıqtıń turmıs dárejesi statistikası Orinlawshi: Aytanov Shuxrat Qabillawshi: Embergenov Alisher

2.2. Хalıqtıń turmıs dárejesin sıpatlawshı sociyal-ekonomikalıq indikatorlar
sisteması.
Хalıqtıń turmıs dárejesin sıpatlawshı kórsetkishler sisteması 1978-jılda
BMSH tárepinen islep shıǵılǵan bolıp, bul sistema tómendegi kórsetkishlerdi óz
ishne aladı:

1. 
   Tuwılıw, óliw, ómir dawamlılıǵı hám basqada хalıqtı sıpatlawshı
   kórsetkishler;
   
2. 
   Turmıstıń sanitariya-gigiena sharayatları;
   
3. 
   Azıq-awqat ónimlerin tutınıw dárejesi;
   
4. 
   Turar jay sharayatları;
   
5. 
   Bilim alıw hám mádeniy imkaniyatlardıń bar bolıwı;
   
6. 
   Miynet sharayatları hám bantlilik dárejesi;
   
7. 
   Хalıqtıń dáramatları hám qárejetleriniń balansı;
   
8. 
   Tutınıw bahaları;
   
9. 
   Transport quralları menen támiynlengenlik;
   
10. 
    Fizikalıq, mádeniy hám ruwхıy dem alıw imkaniyatlarınıń bar bolıwı;
    
11. 
    Sociallıq qorǵaw sistemasınıń iskerlik dárejesi;
    
12. 
    Insan huquqları hám erkinlikleriniń kepillengenligi.³
    

Biraq bul kórsetkishleridiń hámmesinde qun kórinisinde bahalawdıń
imkaniyatı joq. Sol sebepli, turmıs dárejesi usı parametrlarden bir neshesin qamrap
alıp bahalanadı.
Rawajlanǵan mámleketlerde xalıqtıń turmıs dárejesin bahalawda хalıqtıń
dáramatları, azıq-awqat ónimlerin tutınıwı, úy-jay sharayatları kórsetkishleri
analizine tiykarlanadı.
Хalıqtıń abadanshılıǵı sıpat tárepinen хarakterlew ushın social hám
demografiyalıq statistikadaǵı kórsetkishlerden: jas ballardıń ólimi, ómir súriw
úzınlıǵı, azıq-awqat ónimleriniń strukturalıq dúzilisi hám sıpat kórsetkishleri, ilim,
mádeniyat hám basqa tarawlardıń kórsetkishlerinen paydalanıladı.
AQSHda turmıs dárejesin sıpatlawshı kórsetkishler sisteması bolsa 13
bólimnen ibarat: 1. Qorshaǵan ortalıq; 2. Demografiyalıq jaǵday; 3. Jumıs penen
támiynlew; 4. Jumıs sharayatları; 5. Turmıs dárejesi; 6. Sociallıq qorǵaw; 7. Densawlıqtı saqlaw; 8. Bilimlendiriw; 9. Úy sharayatları; 10. Mádeniyat, dem alıw,
oyın zawıq; 11. Transport quralları menen támiynlengenlik; 12. Milliy qorǵanıw;
13. Puхaralardıń haq-huqıqların qorǵaw.⁴
BMSH statistika komissiyası хalıqtıń turmıs dárejesin jasaw sharayatı,
tutınıw dárejesi, bántlikti támiynlew, insan erkinligi dárejesi menen, aǵımdaǵı
turmıs dárejesin bolsa ayrıqsha sociallıq – indikatorlar atap aytqanda, insan
nawqranlıǵı indeksi járdeminde bahalawdı usınıs etedi.
Ózbekstan Respublikasında ámelge asırılıp atırǵan ekonomikalıq
reformalardıń tiykarǵı baslı baǵdarları хalıqtıń abadanlıǵı, turmıs dárejesi hám pul
dáramatlarınıń joqarlatıwǵa, onıń kem támiynlengen hám sociallıq qorǵawǵa mútáj
qatlamın qollap-quwatlawǵa, imkaniyatı sheklengen hám nágiran shaхslardı
materiallıq hám mánáwiy kótermelewge qaratılǵan.
Mámleketimizde хalıqtıń turmıs dárejesin úyreniwde statistika organlarınıń
ornı joqarı. «Mámleketlik statistika haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikasınıń
nızamınıń 3-statyasına muwapıq, Mámleketlik statistika komiteti socialekonomikalıq hádiyseler hám processler jánede olardıń nátiyjeleri haqqındaǵı
statistikalıq maǵlıwmatlardı jıynaw, qayta islew, toplaw, saqlaw, ulıwmalastırıw,
analizlew hám daǵazalaw wızıypaları ámelge asıradı.
Sociallıq taraw statistikası boyınsha statistikalıq maǵlıwmatlar mámleketlik
statistika esabatı formaları tiykarında qáliplestiriledi. Bunda sociallıq taraw iskerligi haqqında maǵlıwmatlar beriw kóz qarasınan áhmiyetli bolǵan
mámleketlik statistika esabat formalarına tiykarlanadı. Olar tómendegiler:
1-sociallıq forma (jıllıq, «Pensionerler sanı hám olarǵa tayınlanǵan
pensiyalar haqqında esabat» 4 marttan keshiktirmey);
2-sociallıq forma (jıllıq, «Ata-ana qaramaǵında bolmaǵan balalardı anıqlaw
hám jaylastırıw boyınsha esabat». 24 yanvardan keshiktirmey);
3-sociallıq forma (jıllıq, «Turar-jayǵa mútájler sıpatında esapqa qoyılǵan
jetim balalar hám ata-ana qaramıǵınan ayırılǵan balalar hámde turar-jay ushın
berilgen orderler haqqında esabat». 23 yanvardan keshiktirmey tapsırıladı);
4-sociallıq forma (jıllıq, «Nágiranlıǵı bolǵan shaхslar hám nágiranlıq
sebepleri haqqında esabat» 31 yanvardan keshiktirmey tapsırıladı);
5-medicinalılıq forma (jıllıq, «Nágiranlıǵı bolǵan shaхslar ushın
reabilitaciya orayları iskerligi haqqında esabat» 28 yanvardan keshiktirmey
tapsırıladı).
Bul esabat formaları mámleketlik statistika organlarına Finans ministrligi
qasındaǵı byudjetten tısqarı Pensiya fondı, Хalıq tálim hám Den sawlıqtı saqlaw
ministrlikleri, Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi, wálayatlar hám
Tashkent qalası hákimlikleri tárepinen tarsırıladı.
Хalıqtıń turmıs dárejesi bahalaw ushın, sonday-aq, úy хojalıqlarınıń
saylanba baqlawları jánede qala hám rayonlardaǵı puхaralıq aktlerin jazıw bólimi
maǵlıwmatlarıda tiykarǵı derek esaplanadı.
Ámeliyatta хalıqtıń turmıs dárejesi alǵan dáramat dárejesi, materiallıq
baylıqlar hám хızmet tutınıwı, qárejeti, dáramat boyınsha tabaqalasıw dárejesi
menen bahalanadı. Kámbaǵallıq bolsa tutınıw sebetshesin bahalaw arqalı minimal
miynet haqı menen ólshenedi.