Referat jumısı Orınlaǵan: Tilewova Ayzada Qabıllaǵan: Ótemisov Aziz Nókis-2020 Til bilimi hám kibernetika Jobası
Download 61.15 Kb.
|
Óz betinshe
|
R-K-T variantı (túbir, kóplik, tartım)
R-T-S variantı(túbir,-tartım,-seplik) R-T-B (túbir,-tartım,-betlik) R-T-L (túbir,-tartım,-eliklewshi) R-T-K (túbir,-tartım-kóplik) R-S-B (túbir-seplik-betlik) R-B-K variantı (túbir-betlik-kóplik) R-L-B variantı (túbir-eliklewshi sóz-betlik) R-T-K-S variantı (túbir-tartım-kóplik-seplik) R-T-S-B variantın (túbir-tartım-seplik-betlik) R-T-L-B variantı (túbir-tartım-eliklewish-betlik) R-K-T-S variantı (túbir-kóplik-tartım-seplik) R-K-T-B variantı (túbir-kóplik-tartım-betlik) R-K-B-K variantı (túbir-kóplik-betlik-kóplik) R-T-B-K variantı (túbir-tartım-betlik-kóplik) R-K-T-B-K variantı (túbir-kóplik-tartım-betlik-kóplik) Solay etip, kompyuterlik tiykar sóz dep, sóz formalardıń ózgermeytuǵın grafikalıq bólimine aytamız. Bul óz gezeginde til belgilerindegi elementar leksikasınıń kompyuterlik modeli sıpatında qarawǵa boladı. Ajıratıp bolınǵannan keyingi kompyuterlik túbir sózdi payda etiwshi háribi shınjırına kompyuterlik fleksiya sıpatında qarawǵa boladı. Basqasha sóz benen aytqanda til belgileriniń elementar grammatikasınıń kompyuterlik modeli sıpatında qarawǵa boladı. Bizge málim, dógerek-átirapta maǵlıwmat kóp. Insan ushın bul maǵlıwmatlardıń barlıǵın toplaw hám onı yadında saqlaw júdá qıyın. Soǵan baylanıslı insan ózine kerekli bolǵan maǵlıwmatlardı jıynaw hám olardı qayta islewdiń jolların izlewge háreket etedi. Kompyuter qurılmaları bul tarawda adamǵa úlken járdem etpekte. Házirgi waqıtta kompyuter járdeminde tilshi alımlar sózlerdi bir jerge toplaw, olardı qayta islew, usı tiykarda túrli sózlikler, glossariylar, jaratıw ústinde jumıs alıp barmaqta. Ulıwma alǵanda, atamalardı toplaw processinde kelip shıqqan úlken ámeliy mútájlik til biliminde kompyuter texnologiyasınan keńirek paydalanıw imkaniyatların jarattı. Házirgi kúnge kelip pán-texnika revolyuciyası nátiyjesinde tınbastan kelip túrǵan materiallar, informaciyalar aǵımın tek kompyuter texnologiyası járdeminde ǵana basqarıw múmkin bolıp qaldı. Til biliminde kompyuter texnologiyasınan paydalanıw, tómendegi baǵdarlar ushın xızmet etpekte: A) mashinalıq awdarıw mashqalaları menen shuǵıllanıw: B) leksikografiya islerin avtomatlastırıw hám formallastırıw: V) bibliografiyalıq maǵlıwmatlardı avtomat jol menen izlep tabıw hám olardı qayta islew. Bul jumıslar nátiyjesinde til biliminde ámeliy lingvistika dep atalǵan jańa baǵdar payda boldı. Bul baǵdarda kompyuter lingvistikasına da óz aldına orın ajıratılǵan. Iri tilshi alım İ.V Arnoldtıń pikirinshe, leksikografiyalıq maǵlıwmatlardı avtomatlastırıw, olardı toplaw, qayta islew nátiyjesinde bir tillik hám kóp tillik sózlikler, glossariylar hám de konkordans (jeke avtor tárepinen jaratılǵan sózlik)lardıń pútkil bir áwladı islep shıǵıldı hám baspadan shıǵarıldı. Házirgi waqıtta K. Bernxard (AQSh), D.J.Lich (Angliya), Yun.Marchuk, L.N.Belyaev, G. G. Smirnickiy (Rossiya) sıyaqlı alımlar til biliminiń túrli teoriyalıq hám ámeliy máselelerin sheshiwde, ásirese, leksikografiyada kompyuter texnologiyasınan nátiyjeli paydalanbaqta. Kompyuter texnologiyasınan paydalanıw ushın eń áweli, informacion izlep tabıw túsinigin jaqsı túsinip alıw talap etiledi. EEMda semantikalıq maǵlıwmatlardı jazıp alıwǵa hám onnan informacion izlep tabıw sistemasında paydalanıwǵa mólsherlengen qoldan islengen mashina tili informacion izlep tabıw tili (IIT) dep ataladı. Tábiyǵıy til menen IITnı salıstırıw maqsetinde jaratılǵan sózlikler informacion izlep tabıw tezaurusı dep ataladı. Bunday tezauruslar belgili bir tildiń, sonday aq, qaraqalpaq tiliniń hár túrli ideografiyalıq sózliklerin jaratıwda óz aldına áhmiyetke iye. Alımlar usınday ideografiyalıq sózlikler dúziw procesinde tómendegi operaciyalardı kompyuter járdeminde orınlamaqta: A) Dúzilip atırǵan sózliktiń tema kólemin belgilep alıw: B) sózlik ushın zárúr bolǵan gilt sóz (deskriptor)lardı anıqlaw: V) deskriptorlar arasındaǵı shártli ekvivalentlik jaǵdayların belgilew: G)deskriptorlar arasındaǵı paradigmatikalıq múnásibetlerdi anıqlaw hám olardı ashıp berıw: Házirgi waqıtqa kelip til biliminde kompyuter texnologiyasınan keńnen paydalanıw nátiyjesinde lingvistikalıq informatika tarawı payda boldı hám bul taraw búgingi kunde jedel rawajlanıp barmaqta. Bul tarawda nemis, ingliz, francuz, ispan, rus tillerinde bay tájiriybeler toplanǵan. Mısalı, burınǵı keńes awqamı dáwirinde ilim hám texnika informaciyaları pútkil awqamlıq institutı (VIINITI), gumanitar pánler boyınsha ilimiy informaciyalar institutı (INION), texnik informaciyalardı toplaw, táriplew hám kodlastırıw boyınsha pútkil awqamlıq ilimiy-izertlew institutı (VNIIKII), sıyaqlı shólkemlerde ilim-pánniń barlıq baǵdarları boyınsha alınǵan maǵlıwmatlar toplanadı hám olar avtomatikalıq jol menen izertlenedi. Redaktorlaw procesin avtomatlastırıw ushın birinshi náwbette onıń lingvistikalıq támiyinleniwin ámelge asırıw tiyis. Bunı injener -tilshiler iske asıradı. Bunday támiyinlew boyınsha ózbek til biliminde ótken ásirdiń 80 -jıllarınan baslap bir talay jumıslar ámelge asırılmaqta. Mısalı, S.Muxamedov óz ustazı R.Piotrovskiy menen birgelikte 1989-jılda «Injenerlik til bilimi hám ózbekshe tekstlerdi sistem-statistikalıq izertlew tájiriybesi» atlı jumısın rus tilinde baspadan shıǵarǵan edi. Avtomatikalıq redaktorlawshı programmanıń lingvistikalıq támiyinleniwin jaratıw ushın birinshi náwbette ózbek tilindegi feyillerdiń LST ların semantikalıq maydan sıpatında ajıratıw, olardıń máni dúzilisin hám grammatikalıq qásiyetlerin modellestiriw zárúr boladı. Tálim procesinde tillerdi oqıtıwda kompyuter texnologiyalarınıń engiziliwi. Tálim procesinde, ásirese, tillerdi oqıtıwda kompyuter texnologiyalarınıń engiziliwi XX ásirde oǵada úlken mashqala bolıp qaldı, sebebi XX ásirge kelip axborot ásirinde kompyuter texnologiyasınan tómendegi maqsetlerde tillerdi oqıtıwda keń paydalanıw jolǵa qoyıldı: A) ana tili sıpatında ózbek hám qaraqalpaq tilin, shet tili sıpatında ózbek hám qaraqalpaq tilin hám shet tillerdi oqıtıw procesinde kompyuter dástúrlerinen paydalanıw. Bul mashqalanı sheshiw boyınsha mámleketimizde belgili jumıslar ámelge asırılmaqta; B) kompyuter maǵlıwmatlarınan tildiń grammatikası, fonetikası hám leksikasın oqıtıwda paydalanıw; V) ózbek tili, qaraqalpaq tili hám shet tili boyınsha alınǵan bilimlerdi bahalaw maqsetinde kompyuter dástúrinen paydalanıw sıyaqlılar. KL járdeminde til oqıtıwdı jaqsı jolǵa qoyıw ushın dáslep ózbek hám qaraqalpaq tilindegi barlıq feyil formaların óz ishine alǵan kompyuter dástúrleri jaratılıwı tiyis. Usı dástúrdi ámelge asırıw maqsetinde 2003-jılı Tashkentte «Dunyoviy ózbek tili» atlı shıǵarmanıń birinshi tomı dúzildi. Bul miynette ózbek tili keńliginen ingliz tiline ótiwdiń grammatikalıq tiykarları islep shıǵılǵan, yaǵnıy, shıǵarma tilinde bir feyildiń shama menen 100 forması bolsa, ózbek tilinde bir feyildiń 100.000 nan aslam forması bar ekenligi ámelde kórsetilgen. Bul shıǵarmada ózbek, rus hám ingliz tillerin salıstırıw arqalı ózbek tili grammatikasındaǵı abzallıqlar hám ayırım kemshilikler ushın maǵlıwmatlar bazası keltirilgen. Ózbek tilindegi 500den aslam feyillerdi LSTǵa ajıratıp, hár bir feyildiń grammatikalıq qásiyetleri, valentlik imkaniyatları kórsetilgen túrde dástúrler jaratıw boyınsha belgili jumıslar ámelge asırılǵan hám olar házirgi kúnde til oqıtıwda sınaqtan ótkerilmekte. Mısalı, M.Y. Tóxtamirzaevtiń izertlewi milliy mekteplerde rus tilin teleekran járdeminde oqıtıw, A.N.Maxammatovdıń kandidatlıq dissertatsiyası bolsa, muzıka sabaqların modellestiriw mashqalalarına arnalǵan edi. Sh.Yusupova óz kandidatlıq dissertatsiyasında ana tili tálimi nátiyjeliligin asırıwda dástúriy bolmaǵan usıllar hám EEMnan paydalanıw haqqında sóz júritedi. Usı jumısta ulıwma tálim mekteplerinde ana tili boyınsha dástúriy bolmaǵan usıllar keń kólemde izertlengen bolıp, kompyuter texnologiyalarınıń bir ǵana passiv, aktiv bolmaǵan túriniń bir bólegi ashıp kórsetilgen. S.Adilovanıń jumısında bolsa, tálim rus tilinde alıp barılatuǵın toparlarda ózbek tili tálimi mazmunı úzliksizlik principlerine ámel qılınǵan túrde belgilengen, bul pándi oqıtıwda sabaqlardı kompyuter járdeminde ámelge asırıwdıń teoriyalıq tiykarları jaratılǵan, ózbek tili dástúrine kirgizilgen til yarusları boyınsha elektron tálim jumıslarınıń proekti (maketi) islep shıǵılǵan. Mámleketimiz ǵárezsizlikke eriskennen keyin elimizdegi bilimlendiriw sistemasına kompyuter texnologiyası İnternet sistemasınıń kirip keliwi nátiyjesinde oǵada kóp ózgerisler júz berdi. Mısalı, til bilimi pánin úyreniwde kompyuter texnologiyası hám Internet sistemasınan paydalanıw imkaniyatları jáne de keńeydi. Házirgi kúnde belgili bir pán tarawın kompyuter texnologiyası hám Internet sistemasısız kóz aldımızǵa keltiriw qıyın bolıp qaldı. Búgingi kúnde jer júzinde júz berip atırǵan sociolingvistikalıq hádiyseler haqqında sóz júritiw zárúriyatı kún sayın artıp barmaqta. Sonlıqtan da, studentlerdi mámleketlik tálim standarti talaplarınan kelip shıqqan túrde hár tárepleme tereń bilim menen qurallanıwın házirgi dáwir talap etpekte. Bul boyınsha barlıq pánler sıyaqlı til bilimi páni tarawında kompyuter sistemasında úlken imkaniyatlar jaratılıp, olar oqıtıw processine keńnen eńgizilmekte. Ótken ásirdiń 80-jıllarınan keyin júzege kelgen informaciyalar aǵımınıń kóbeyiwi nátiyjesinde mashinalıq awdarma problemasın sheshiw zárúrligi tuwıldı. Ásirese, ilimiy-texnikalıq tekstlerdi bir tilden ekinshi tilge awdarıw zárúrligi kún tártibindegi óz sheshimin kútip turǵan máselelerdiń birine aylandı. Atap aytqanda, anglichan-rus, ispan-rus hám kerisinshe awdarma sózliklerdi mashina arqalı ámelge asırıw zárúr boldı. Máselen, 80-jıllar ortalarınan baslap Rossiya hám Indiya arasındaǵı tovar almasaıw kólemi keskin kóbeyip ketti. Kópshilik jaǵdaylarda Rossiyanıń texnologiyaları Indiyada ornatıla basladı. Rossiyadaǵı islengen hár qanday texnologiyanıń ózine tán texnikalıq pasportı boladı. Yaǵnıy, bul pasporttıń tekstleri rus tilinde jazıladı. Bul texnologiya Indiyaǵa barǵannan keyin texnikalıq pasporttaǵı instrukciyalardı rus tilinen anglichan tiline awdarıw kerek. Álbette, bunday tekstlerdi anglichan tiline awdarıw Indiya mámleketiniń jumısı bolıp tabıladı. Bul orında bunday awdarma jumıslardı ámelge asırılmaǵanlıǵı sebepli, jumıslar jıynalıp qaldı. Aradan bir qansha waqıt ótkennen keyin rus tilinen anglichan tiline awdarılmay qalǵan pasportlarınıń awırlıǵı 50 tonnaǵa deyin barıp jetti. Nátiyjede, jumıs toqtap, bul awdarmalardı sheshiw mashqalaları júzege keldi. Kóp waqıt ótpey, rossiyalıq qánigeler járdeminde awdarma sisteması islep shıǵıldı. Házirgi waqıtta bir tilden ekinshi tilge awdarma qılıw sistemaları turmısımızda keń qollanılmaqta. Bul sistema házirgi kúni mámleket arasındaǵı ekonomikalıq baylanıslardı ornatıwda hám onı rawajlandırıwda xızmet qılıp atır. Kópshilik tillerdiń kompyuterlik awdarmasınıń standart programmaları dúzilgen. Bir tilden ekinshi tilge awdarılatuǵın tekstler tiykarınan alǵanda tarawlar boyınsha ámelge asırıladı, máselen, meditcina, texnika, awıl xojalıǵı hám t.b. Házirgi kúnde hár qanday mámlekettiń ekonomikalıq rawajlanıwı, tiykarınan alǵanda óziniń islep shıqqan produkciyasın shet mámleketlerge satıw dárejesine baylanıslı bolıp otır. Sol sebepli ekonomikalıq baylanıstı rawajlandırıw ushın til kerek. Yamasa eki tillik kompyuterlik awdarma sistemasın ámelge asırıw kerek. Kóp tillik kompyuterlik awdarma principleri házirgi kúnde de múmkinshiligi barınsha qollanıwshılarǵa maqul bolǵan yamasa ápiwayı bolǵan formada isleniwine múmkinshilikler tuwdırmaqta. Eki tillik kompyuterlik awdarmanı dúziw ushın birinshi gezekte lingvistikalıq informaciyalıq bazanı dúziwden ibarat boladı. Buznday baza dúzilmey turıp hesh waqıtta eki tillik kompyuterlik awdarması dúzilmeydi. Sol sebepli eki tillik kompyuterlik awdarma dúziw ushın birinshi gezekte lingvistikalıq informaciyalıq bazalardı dúzip shıǵıwımız zárúr.Lingvistikalıq informaciyalıq baza degenimiz-belgili bir ilim tarawındaǵı barlıq sóz formalarınıń semiotikalıq kópligi bolıp tabıladı, Atap aytqanda, alfabitli jiyilik sózlikler lingvistikalıq informaciyalıq bazanıń tiykarǵı kórinisi bolıp esaplanadı. Paydalanılǵan ádebiyatlar: Nurmonov A., Yóldoshev B. “Tilshunoslik va tabiiy fanlar”-Toshkent: Sharq. 2001 Móminov N. “Kibernetikaning metodologik masalalari” T.1984 Sodiqov K. “Kibernetika va uning ba’zi falsafiy masalalari” – T.2000 Internet saytları: www.literature.ru www.genhis.philol.ru http://www/brocku.ca/english/courses/4F70/struct.html Norbert Viner (1894-1964) Download 61.15 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|