Referat mavzu : etimologiya

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INOVATSIYALAR VAZIRLIGI
SAMARQAND DAVLAT CHET TILLARI
INSTITUTI


TILSHUNOSLIK FANIDAN

REFERAT
Mavzu: eTIMOLOGIYA _____________________________________

Tayyorladi: ___________

Qabul qildi: ____________

Samarqand 2023
Reja:
1. Etimologiya haqida tushuncha
2. Etimologiya: so'zlarning kelib chiqishi
3. Diaxroniya


ETIMOLOGIYA (Yunoncha haqiqat; so’zning haqiqiy ma’nosi va …logiya) 1) so’z va morfemalarning kelib chiqishini o’rganuvchi tilshunoslik bo’limi; 2) so’zning kelib chiqishini aniqlashga qaratilgan tadqiqot usullari majmui; 3) so’zning kelib chiqishi. 19-asr tilshunosligida «Etimologiya» termini «grammatika» ma’nosida ham qo’llangan. Tilshunoslik bo’limi hisoblangan Etimologiyaning asosiy vazifasi qadimiy manbalarni hamda til lug’at tarkibining shakllanish jarayonini va uning dastlabki, qadimiy holatini tiklashdan iborat. Har bir til leksikasida muayyan miqsordagi so’zlar borki, ularning shakli bilan ma’nosi o’rtasidagi bog’liqlik shu til egalari uchun tushunarsiz bo’lib qolgan, chunki so’zning tarixan o’zgara borishi uning dastlabki shakl va ma’nosini xiralashtirib qo’yadi, bunday so’z strukturasini tildagi mavjud yasalish qoliplari orqali izohlab bo’lmaydi. Etimologik tahlilning maqsadi muayyan so’zning qachon, qaysi tilda, qanday yasalish qolipi bo’yicha, qaysi til materiali asosida qanday shakl va ma’noda paydo bo’lganini aniqlashdir. Etimologik tahlilning asosiy metodi qiyosiy-tarixiy usul bo’lib, u fonetik qonuniyatlar, morfologik qoidalar, morfologik o’zgarishlarga tayanib ish ko’radi. Bunday tadqiqot natijalari til tizimi va strukturasidagi turli jarayonlarni hamda so’zlarning etimologik ma’nolarini aniqlashda, etimologik lug’atlar tuzishda ahamiyatlidir. Muayyan til uchun o’zlashma hisoblangan so’zlar Etimologiyasini aniqlash unchalik qiyin emas. Masalan, hozirgi o’zbek tilida qo’llanayotgan «daftar», «piyola», «qalam» kabi so’zlarning yunon tiliga mansubligi, o’sha tildagi (dastlabki) ma’nosini aniqlash uchun leksikografik izlanish tegishli tillar (Arab, fors, yunon) lug’atlarini solishtirish kifoya qiladi. Biroq «juda qadimiy» ma’nosidagi «Daqyonus (Daqqiyunus)dan qolgan» iborasining Etimologiyasini aniqlash uchun din tarixidan, Qur’oni karimdagi «Kahf surasi»dan, Rim imperiyasi tarixidan xabardor bo’lish kerak. So’z Etimologiyasining ilmiy Etimologiya, soxta Etimologiya va xalq Etimologiyasi kabi turlari bor. Ilmiy etimologik tahlil til tarixiga, lahja va shevalarga murojaat qilish, faktlarni turli yo’llar bilan qiyoslash orqali yuzaga keladi. Masalan, pichoq so’zining «bi» (tig’) o’zagiga chak qo’shimchasini yoki «Bich» (kes, kesib tashla) fe’liga AK qo’shimchasini qo’shish orqali, «kuy» so’zining qadimiy turkiycha «KBG» (ko’p ma’noli so’z; bir ma’nosi ashulada ovozning pastbalandligi) so’zining «ko’y», «kuy» kabi shakl o’zgarishi va qisman ma’no o’zgarishi orqali paydo bo’lganligi ilmiy etimologik tahlillar bilan aniqlangan. Lisoniy birliklarni etimologik tahlil qilishda ular tarkibida tejamkorlik natijasida ro’y bergan o’zgarishlarga jiddiy e’tibor qaratiladi. Masalan, hozirgi kunda o’zbek tilida qo’llanayotgan, payt ma’nosini bildiruvchi tunovgi - tunovkun - tunovin so’zlari aslida 3 tarkibiy qismdan iborat bo’lib, «tun og’gan kun» shaklida qo’llangan; bir qancha shakl o’zgarishlaridan keyin mazkur qo’rinishlarga ega bo’lgan. Demak, «tunovin», «tunovgi» so’zlari, mavjud lug’atlardagidek o’tgan kun, burnog’i kun, kechadan oldingi kun ma’nolarini emas, balki kecha, ya’ni tun og’gan kun (tun chappa bo’lgan kun) ma’nosini ifodalagan. Soxta Etimologiya eskirgan yoki o’zlashma so’zning morfologik tuzilishi va boshqalar xususiyatini noto’g’ri tushunish natijasida yuzaga keladigan izoh. Masalan, «meditsina» so’zini «madadi Sino» tarzida ajratib, Ibn Sino nomi bilan yoki «dorchin/dolchin» so’zini «haqiqiy dori» birikmasi bilan bog’lash soxta E. bo’lib, aslida lot. tesista - «vrachlik mahorati davolash» ma’nosini, forscha dorchin-dolchin esa «doruyi chin» - Xitoy dorisi ma’nosini bildiradi. Xalq Etimologiyasi muayyan so’z ma’nosini aniq faktlarga asoslanmagan holda, faqat tovush tomonining tasodifiy o’xshashligiga qarab, shuningdek, afsona va rivoyatlarga tayanib izohlashdan iborat. Tillardagi so’zlarning dastlabki kelib chiqish ma’nosi etimologik lug’atlarda beriladi. Entsiklopedik nashrlarda, jumladan, O’zbekiston milliy entsiklopediyasida, odatda, boshqa tildan o’tgan so’zlargagina Etimologiya ko’rsatiladi. O’zbek tilshunosligiga bag’ishlangan bir qator tadqiqotlarda va ayrim sohalar bo’yicha tuzilgan lug’atlarda etimologik izlanishlar mavjud bo’lsada, Etimologiya to’la ma’nodagi fan sohasi sifatida shakllanib etmagan. Professor Sh.Rahmatullayevning keyingi yillardagi tadqiqot va lug’atlari bu sohadagi dastlabki tajribalar hisoblanadi
Etimologiya nima:
Nima etimologiya deyiladi so'zlarning kelib chiqishi va evolyutsiyasini o'rganish uchun mas'ul bo'lgan tilshunoslik intizomi, shuningdek uning ahamiyati va uning shakllari. Demak, so'zlarning etimologiyasi haqida gap ketganda, biz ushbu jihatlarga ishora qilamiz.
So'z etimologiya, shunga o'xshash, lotin tilidan keladi etimologiyava bu o'z navbatida yunoncha "haqiqiy" yoki "haqiqiy" ma'nosini anglatuvchi ἐτυmos (etimos) va "so'z" yoki "iborani" tarjima qiladigan ςo (logos) ildizlaridan tashkil topgan (etimologiya) yunoncha. ', ya'ni so'zning asl kelib chiqishi.
Shu ma'noda, o'rganish sohasi sifatida etimologiya filologiya va tarixiy tilshunoslik, so'zlarni kelib chiqishini, ularning mavjud bo'lish sabablarini, shuningdek ularning ma'nosi evolyutsiyasini (mavjud bo'lsa) va shaklini o'rganish, tahlil qilish va aniqlashga qaratilgan..
Buning uchun etimologiya so'zlarning ildizlarini, shuningdek ularning tarkibiy elementlarini, masalan, so'zning oxiri, mavzusi, radikal yoki oxiri parchalanadi va tahlil qiladi.
Xuddi shunday, etimologiya ham usullaridan foydalanadi qiyosiy tilshunoslik bu yozuvni ixtiro qilishdan oldin, odatda juda qadimgi tillar bilan bog'liq ma'lumotlarni qayta tiklashga yoki chiqarishga harakat qiladi. Shunday qilib, ular so'zning manbai, tilga qo'shilish xronologiyasi yoki vaqt o'tishi bilan azob chekkan tuzilishi va ma'nosining o'zgarishi kabi jihatlarni aniqlashga muvaffaq bo'lishdi.
The etimologiyaning ahamiyati lingvistik tadqiqotlar fani sifatida bu so'zlarning kelib chiqishi va haqiqiy ma'nosini anglashimizga imkon beradi va shu ma'noda bizga so'z boyligini kengaytirishga, sinonimlardan to'g'ri foydalanishga va imlosimizni takomillashtirishga yordam beradigan bilimlarni beradi.
Da Ispaniya, lotin tilidan rivojlanayotgan til, boshqa tillardan kelgan ko'plab ovozlar, masalan, tarixiy, siyosiy, iqtisodiy yoki madaniy sabablarga ko'ra asrlar davomida kiritilgan. Shunday qilib, yostiq yoki paxta kabi so'zlar arabchadan, frantsuzchadan, shim yoki qo'mita kabi so'zlardan, yunon tilidan esa oftalmolog va stomatolog kabi tibbiyot sohasidagi ko'plab atamalar keladi. Shunday qilib, etimologiya bizga uning kelib chiqishi va boshqa jihatlarini aniqlash va tushunishga imkon beradi.
Ommabop etimologiya
The mashhur etimologiya So'zlarning kelib chiqishiga qat'iyan javob bermasdan, bepul sharhlarni taklif qiladi. Shu ma'noda, odamlar o'z-o'zidan o'zga so'z bilan boshqa so'z bilan bog'liq bo'lgan kelib chiqishni, umuman boshqa kelib chiqishi bilan bog'laydilar. Demak, ommabop etimologiya "tepalik" kabi semantik xatolarga olib kelishi yoki "qora sehr" degan ma'noni anglatuvchi "nekromansiya" dagi kabi fonetik deformatsiyalarni keltirib chiqarishi mumkin, lekin aslida qora so'z bilan birikishi tufayli o'zgartirilgan. Xuddi shu tarzda, bu Yucatan so'zi bilan sodir bo'ladi, unga mashhur etimologiya mayya tilida "tushunmayapman" degan ma'noni anglatadigan ibora bilan bog'liq bo'lib, mashhur afsonaga ko'ra, Ispanlar xuddi shu nomdagi yarimorolga etib borgach, ular qaerdaligini so'raganida mahalliy aholining javobi.
Etimologiya bu-so’z va morfemalarning kelib chiqishini o’rganuvchi tilshunoslik bo’limi, so’zning kelib chiqishini aniqlashga qaratilgan tadqiqot usullari majmui, so’zning kelishi chiqishi. 19-asr tilshunosligida ‘’Etimologiya’’termeni ‘’grammatika’’ma’nosida ham qo’llangan. Tilshunoslik bo’limi hisoblangan Etimologiyaning asosiy vazifasi qadimiy manbalari hamda til lug’at tarkibining shakllanishi jarayonini va uning dastlabki,qadimiy holatini tiklashdan iborat. Har bir til leksikasida muyyan miqtorda so’zlar borki, ularning shakli bilan ma’nosi o’rtasidagi bog’liqlik shu til egalari uchun tushunarsiz bo’lib qolgan, chunki so’zning tarixan o’zgara borishi uning dastlabki shakli bilan ma’nosini xiralashtrib qo’yadi, bunday so’z strukturasini tildagi mavjud yasalish qoliplari orqali izohlab bo’lmaydi. Etimologik tahlilning maqsadi muyyan so’zning qachon, qaysi tilda qanday yasalishi qolipi bo’yicha, qaysi til materiali asosida qanday shakl va ma’noda paydo bo’lganini aniqlashdir. Etimologik tahlilining asosiy metodi qiyosiy tarixiy usul bo’lib, u fonetik qonuniyatlar, morfologik qoidalar, morfologik o’zgarishlarga tayanib ish ko’radi. Bunday tadqiqot natijalari til tizimi va strukturasidagi turli jarayonlari hamda so’zlarning etimologik ma’nolari aniqlashda, etimologik lug’atlar tuzishda ahamiyatlidir. Muayyan til uchun o’zlashma hisoblangan so’zlar Etimologiyasini aniqlash unchalik qiyin emas. Masalan: hozirgi o’zbek tilida qo’llanayotgan ‘’dafatar’’,’’piyola’’,’’qalam’’ kabi so’zlarning yunon tiliga mansubligi,o’sha tildagi ma’nosini aniqlash uchun leksikografik izlanish –tegishli tillar arab, fors, yunon lug’atlarini solishtrish kifoya qiladi. So’z Etimologiyasining ilmiy Etimologiya,soxta Etimologiya va xalq Etimologiyasi kabi turlari bor. Ilmiy etimologik tahlil til tarixiga , lahja va shevalarga murojaat qilish,faktlarni turli yo’llar bilan qiyoslash orqali yuzaga keladi.Masalan;pichoq so’zining ‘’bi’’(tig’)o’zagiga chak qo’shimchasini yoki’’bich’’(kes, kesib tashla)fe’liga ak qo’shimchasini qo’shish orqali ,’’kuy’’so’zining qadimiy turkiycha ‘’kbg’’(ko’p ma’noli so’z,bir ma’nosi – Maktabgacha ta'lim jurnali: ashulada ovozning pastbalandligi)so’zning ‘’ko’y,’’kuy’’ kabi shakl o’zgarishi va qisman ma’no o’zgarishi orqali paydo bo’lganligi ilmiy etimologik tahlilar aniqlashgan. Soxta Etimologiya eskirgan yoki o’zlashma so’zning morfologik tuzilishi va boshqalar xususiyatini noto’g’ri tushunisah natijasida yuzaga keladigan izoh.Masalan:’’meditsina’’so’zini ‘’madadi Sino’’tarzida ajratib,Ibn Sino nomi bilan yoki ‘’dorchin’’ ‘’dolchin’’so’zini ‘’haqiqiy dori’’ birikmasi bilan bog’lash soxta Etimologiya bo’lib ,aslida lot,teslsta-vrachlik mahorati davolash ma’nosini ,forscha dorchin\dolchin esa’’doruyi chin’’-xitoy dorisini ma’nosini bildiradi.Xalq Etimologiyasi muayyan so’z ma’nosini aniq faktlarga asoslanmagan holda,faqat tovush tomoning tasodifiy o’xshashligiga qarab ,shuningdek,afsona va rivoyatlarga tayanib izoxlashdan iborat.Tillardagi so’zlarning dastlabki kelib chiqish ma’nosi Etimologik lug’atlarda beriladi.Etmologiya to’la ma’nodagi fan sohasi sifatida shakllanib yetmagan .Proffesor Sh.Rahmatullayevning keyingi yillardagi tadqiqot va lug’atlari bu sohadagi dastlabki tajribalar hisoblanadi. Xalq Etimologiyasi so’zning morfologik tarkibini tushunish va uning ma’nosini kelib chiqishi jihatdan farq qiladigan undosh so’zlar bilan keladi. Xalq Etimologiyasi yunoncha etymondan-haqiqat;so’zning asosiy ma’nosi mantiq. Soxta etimologiya, leksik assotsiatsiya. So’zni tovush jihatidan o’xshash boshqa so’z modelida o’zgartirish va qayta ko’rib chiqish,ular o’rtasidagi semantic aloqalarni o’rnatish. O’zlashtrilgan so’zni ona tilining o’xshash tovushli so’zi modeli bo’yicha o’zgartrish va qayta ko’rib chiqish, ularning kelib chiqishining haqiiqiy faktlarni hisobga olmasdan,ular o’rtasida sof tashqi, tasodifiy asoslangan semantik aloqalarni o’rnatish. Qayta ko’rib chiqishga misol sifatida berrynomi bilan bog’liq bo’lgan qip-qizil jirglash (yoqimli uyg’un qo’ng’iroqlar)ma’nosida kombinatsiya bo’lishi mumkin.

Etimologiya: so'zlarning kelib chiqishi

Bizni so'zlar o'rab oladi va biz bu haqda o'ylamasak ham, ular bizga yana ko'p narsalarni aytib berishadi. Chunki bu uning ma'nosi haqida gapirish haqida emas, balki uning ma'nosi nima ekanligini bilishdir. traektoriya, uning evolyutsiyasi va har bir tarixiy lahzaga moslashuvi ular qayerda. Shunday qilib, ismlarning ma'nosini o'rganish bizga ko'proq narsani beradi. Etimologiya lotincha "etimologia" dan kelib chiqqan va shu bilan birga "etmos" (element, haqiqiy) va "logiya" (so'z) dan tashkil topgan yunon tilidan kelib chiqqan.
Shuning uchun etimologiya Bu bizga bu so'z yoki so'zlarning o'tmishini to'liq o'rganishni ko'rsatadigan mutaxassislik yoki fan. Biz hammamiz o'z kelib chiqishimizni va har kuni ishlatadigan so'z boyligimizni bilishimiz kerak. O'ziga xos nasl -nasab daraxti, lekin so'zlar bog'liq, bu etimologiya bizga ko'rsatadigan yo'l. Bilmoqchimisiz?

• 
  1 Etimologiya nima?
  
• 
  2 Etimologiya va tarixiy tilshunoslik
  
• 
  3 Nima uchun etimologiyani o'rganish kerak
  
• 
  4 Tarixda etimologiya haqida birinchi eslatmalar
  
• 
  5 Diaxroniya
  

Etimologiya nima?
Umuman olganda, biz allaqachon nimani o'z ichiga olganini e'lon qilganmiz. Aytish mumkinki, etimologiya - bu o'qish yoki mutaxassislik, shuningdek, fan so'zlarning kelib chiqishini o'rganish. Bu juda oddiy ko'rinadi, lekin unchalik oddiy emas. Aytishimiz mumkinki, bu ajablanarli narsa, lekin u bizga ko'p sirlarni ochib beradi. Bu kelib chiqishni tahlil qilish va har bir so'zda vaqt o'tishini kuzatish uchun etimologiyada ham turli xil yordamchi vositalar mavjud. Bu so'z qaerdan kelib chiqqanligini, tilga qanday kiritilganligini va odatda ma'nosi va vaqt o'tishi bilan qanday o'zgarishini tahlil qilishga mo'ljallangan.
Etimologiya va tarixiy tilshunoslik
Ikkalasi ham juda yaxshi munosabatlarga ega, chunki tarixiy tilshunoslik yoki sotib olingan deb ham ataladi, vaqt o'tishi bilan tilda sodir bo'ladigan o'zgarishlarni o'rganadigan fanlardan yana biri. Buning uchun u turli xil usullarga asoslangan, shuning uchun turli tillarda o'xshashliklarni topa oladi. Bu usullar lingvistik so'zlarga (boshqa tilda moslashtirilgan so'zlar) qaratilgan, boshqa hollarda biz tasodifan shunga o'xshash so'zlar va, albatta, qarindoshlar haqida gapirishga undaymiz. Bu holda, bu bir xil kelib chiqishi, lekin boshqa evolyutsiyasi bo'lgan so'zlar.
Demak, tarixiy tilshunoslik qiyosiy formulani tuzishni boshlashi kerak. Keyin a ga amal qilishingiz kerak bo'ladi alohida tillarni qayta qurish (boshqa til bilan aniq qarindoshlik aloqasi bo'lmaganlar), har xil o'zgarishlarga e'tibor bering. Evolyutsiyani tushunishning yana bir qadami - turli tillarda bog'liq va umumiy so'zlarni o'rganish. Faqat shu tarzda, biz ishlatadigan so'z boyligi qayerdan kelganini tushunamiz.
Nima uchun etimologiyani o'rganish kerak
Bu javob berish uchun juda oddiy savol. Endi biz nima uchun javobgar ekanini bilganimizdan so'ng, biz uning sharofati bilan o'z bilimimizni oshiramiz, deymiz. Qanaqasiga? So'zning ma'nosi yoki ma'nosini kashf qilish, shuning uchun so'z boyligimiz ko'payadi. Boshqa tillarning kelib chiqishi va ma'lum bir tilga qo'shgan hissasini bilishdan tashqari. Bularning hammasini unutmasdan yaxshiroq yozishga imkon beradi. Bizning imloimiz ushbu tadqiqotni aks ettiradi. Shuning uchun, etimologiyani o'rganish bizga dastlab o'ylagandan ko'ra ko'proq narsani beradi. Ammo yana bir nuqta bor, ya'ni shu tufayli eng tarixiy qism ham ochiladi. Bir so'z bir necha asrlar davomida, uning voqealari bilan bir necha asrlar o'tib, hozirgi zamongacha qanday o'tganini ko'rishga majbur qiladi. Qiziq, to'g'rimi?
Tarixda etimologiya haqida birinchi eslatmalar
Birinchi eslatmalar haqida gapirish uchun biz yunon shoirlariga qaytishimiz kerak. Bir tomondan bizda Pindar. Qadimgi Yunonistonda mavjud bo'lgan buyuk lirik shoirlardan biri. Uning asarlari papiruslarda saqlanib qolgan, lekin shunga qaramay bizgacha etib kelgan narsalar turli xil shevalar aralashmasini aks ettiradi. Shunday qilib, etimologiya uning asarlarida juda ko'p bo'lgan. Xuddi shu narsa Plutarko bilan sodir bo'lgan.
Ko'p sayohatlaridan so'ng, har bir portda so'zlar bor bo'lgan turli xil tovushlarni ko'rib turgan buyuk ismlardan biri. "Vidas Paralelas" uning ajoyib asarlaridan biri bo'lsa -da, "La Moraliya" ni unutmagan. Ikkinchisida, turli xil asarlar Plutarx ularni Monk Mximo Planudes to'plagan. Qanday bo'lmasin, ularda u etimologiyaga ishora qiladi.


Diaxroniya
Bu holda, u ham bog'liq va etimologiya bilan chambarchas bog'liq. Ammo aynan shunday holatda aytish mumkinki, Diaxroni bir faktga va uning yillar davomida o'rganilishiga e'tibor qaratadi. Misol uchun so'z va uning barcha evolyutsiyasi hozirgi kungacha. Sizda bo'lishi mumkin bo'lgan barcha ovozli yoki undosh va unli o'zgarishlarni ko'rish va tekshirish.
Agar biz ispan tili diaxroniyasi haqida bir zum o'ylab ko'rsak, bu eski kastiliyaliklarning tadqiqotlari, ularda bo'lgan o'zgarishlar, romantika tillari bilan o'xshashliklari yoki farqlari va boshqalar. Asari nashr etilganidan keyin tilshunos Sossur, kim diaxroniya va sinxroniya o'rtasida farq qiladi. Ikkinchisi tilni o'rganishni faqat ma'lum bir vaqtda va tarix davomida emas, balki diaxroniya deb ataydi.