Referat mavzu: amir temur va temuriylar davrida dinlararo muloqot
Download 156.25 Kb. Pdf ko'rish
|
Dinshunoslik
|
10 2. Amir Temur va Islomiy hukm. Shubhasiz, Amir Temur qurgan davlat sof islomiy davlat bo‘lgan emas. Sof islomiy davlat to‘rt xalifalar davrida va yuzinchi hijriy yillarda qisqa muddat xalifa bo‘lgan Umar ibn Abdulazizning davrida bo‘lganligi Islom olamida ma’lum. Undan keyin bu davlatning sof islomiyligi buzilib, oilaviy mulkka, merosxo‘rlikka aylangan. Vaqt o‘tishi bilan ko‘proq buzilib boravergan. O‘z zamonasining odami sifatida Amir Temur ham o‘zi qurgan davlatda o‘sha zamonning uslublaridan foydalanadi. Shu bilan birga, o‘sha davr taomuli va o‘z ilmiga binoan islomiy omillardan ham foydalanadi. Uning saltanatining muvaffaqiyatlarida aynan ushbu islomiy omillar asosiy rol o‘ynagan bo‘lsa, ajab ermas. Amir Temur Islomning hamma dinlar va tuzumlardan ustun ekanligiga to‘la ishongan muxlis inson edi. U bu ma’noda, hamma mazhablar-dinlar ham bir, degan Jaloliddin Rumiyni tanqid qiladi. Taassub jihatidan emas, ilmga va tajribaga suyangan holda Islomning ustun ekanligini ta’kidlaydi. Sohibqironning fikricha, Iysoviy mazhab - ya’ni xiristian dini faqat oxiratga e’tibor beradi. Musoviy mazhab - ya’ni yahudiy dini, esa faqat bu dunyoga e’tibor beradi. Islom esa, ham bu dunyoni, ham u dunyoni o‘z ichiga olgandir. Shuning uchun ham u kishi Islomga qo‘lidan kelganicha amal qilishga harakat qiladi. Avvalo, Amir Temur e’tiqod masalasida mahkam turadi. Ahli sunnat va jamoat aqiydasini mahkam tutar, turli buzg‘unchi fikrlarni qattiq qoralar edi. Sohibqiron o‘z yurishlari davomida duch kelgan turli dinlarga e’timod qiluvchilar bilan gaplashar, ularning e’tiqodlari haqida so‘rar va xatolarini bayon qilar edi. Turli buzuq mazhablarga nisbatan ham shunday yo‘l tutar edi. U kishi e’tiqodni sof bo‘lishi, turli bidat-xurofotlar bo‘lmasligi tarafdori edi. Bunga bir misol keltirishimiz yaxshidir. Amir Temur Sherozga yurish qilganda u yerning amri Sulton Shoh Mansur Muzaffariy, shahardagi eski masjidga kirib olib Amir Temur ustidan g‘olib bo‘lishini tilab o‘tiraveradi. Sohibqiron esa uning yurtini egallab oladi va bu tasarrufini tanqid qiladi. Amir Temurning fikricha faqat duo bilan ish bitmaydi. Agar faqat duo bilan ish bitadigan bo‘lsa, Payg‘ambarimiz sallollohu alayhi vasallam duo 11 bilan ish bitirar edilar. Ammo, U zot sallollohu alayhi vasallam duo qilish bilan birga askar to‘plab, sovut kiyib, qilich-qalqon olib jangga kirganlar. Amir Temur o‘z tasarruflarini Qur’oni Karim oyatlari va Payg‘ambarimiz sallollohu alayhi vasallamning sunnatlariga to‘g‘ri kelgan joylarini eslatish bilan Qur’on va sunnatga muvofiq ish ko‘rishga harakat qilganini bayon qiladi. Amir Temur urushlardan birida, kim shayx Hisomiddin Sabzavoriyning uyiga kirib olsa, omon qoladi, degan amrni chiqardi. Mazkur shayx Hisomiddin Sazavoriy shiya bo‘lgan. Sohibqironning uning uyiga kirganlar omon bo‘ladi, deyishi esa shayx uchun katta obro‘ edi. Tabiiyki, o‘sha davr o‘lchoviga ko‘ra, bir shiya odamga nima uchun shunchalik hurmat, degan savol paydo bo‘ladi. Amir Temur buni Payg‘ambarimiz sallollohu alayhi vasallamning qilgan ishlariga moslab qilganligini bayon qiladi. Payg‘ambarimiz sallollohu alayhi vasallam Makkai Mukarramani fath qilgan kunlari, kim Abu Sufyonning uyiga kirsa omon qoladi, deb e’lon qiladilar. Abu Sufyon o‘sha paytda mushrik - kofir edi. Shunday bo‘lsa ham Payg‘ambarimiz sallollohu alayhi vasallam uning uyini omonlik joyi deb e’lon qildilar. Men, bir shiya odamning uyini omonlik joyi desam nima bo‘libdi, deydi. Shuningdek, Amir Temur Islom hukmiga amal qiluvchilarni ko‘rsa ham juda mamnun bo‘lar edi. Bu narsa ayniqsa Xuroson janubidagi Bishraveyh shahriga bo‘lgan munosabatida yaqqol ko‘rinadi. Sohibqiron u shaharga yaqinlashganda uni yo‘l chetida sodda kiyingan bir necha odam kutib oladi. Amir Temur ulardan «Shaharning amiri kim?», deb so‘raydi. Ular, amirimiz yo‘q, o‘zimiz qo‘limizdan kelganicha Qur’onu sunnatga amal qilib yashamoqdamiz, deyishadi. Bu gap Sohibqironni qiziqtirib qoladi-da, shahar bilan yaqindan tanishishga qaror qiladi. U yerning Imomi Husayn ibn Is’hoq bilan birgalikda hamma narsa bilan yaqindan tanishib chiqadi. Aholining barchasi yoshu qari, erkagu ayol ilmi bo‘lib, o‘qish- yozishni biladigan, bo‘sh vaqtini ilmga sarflaydigan bo‘ladi. Hamma halol mehnat bilan mashg‘ul bo‘ladi. Amir Temur ularga oltin bersa, hurmat qilganinggiz uchun rahmat, ammo bu tillolarga hojatimiz yo‘q, o‘zimiz ishlab topganimiz yetadi, deyishadi. Aholining rahbari, imom Husayn ibn Is’hoq ham qo‘liga ketmon olib dehqonchilik qiladigan bo‘ladi. Unga Amir Temur bir ot sovg‘a qilsa uzr aytib 12 olmaydi, ot mina olmayman, eshak minib o‘rganib qolganman deydi. Bu narsalardan xursand bo‘lgan Amir Temur sharoit bilan yanada yaqinroq tanishadi. Sohibqiron bir do‘kondorning ayol xaridorga narsa tortib berayotib «Voy lullil mutaffifin» - «Torozudan urib qoluvchilarga voy bo‘lsin» oyatini o‘qiganini eshitadi. Ayol ketganidan keyin borib do‘kondordan, «o‘zing o‘qigan oyatning ma’nosini bilasanmi?», deb so‘raydi. U, bilaman, deb, oyat ma’nosini aytib beradi. Bir oz savol-javobdan so‘ng, do‘kondor, torozu tortishda xiyonat qilib qo‘ymay, deb har kimga bir narsa tortganimda shu oyatni o‘qib turaman, deydi. Shuningdek, Amir Temur bir attorning oldidan o‘tib ketayotib uning «Vazinuu bil qistosil mustaqiym» ya’ni, «Va adolat tarozusi ila vazn o‘lchanglar» oyatini o‘qiganini eshitib qoladi va o‘sha attor bilan ham yuqoridagi o‘xshash suhbat va savol-javoblardan so‘ng Amir Temurga ko‘pgina o‘zini xursand qiladigan narsalar ayon bo‘ladi. Bishraveyhda qulf va qarovul yo‘q ekan. Odamlarni Islomga amal qilib yashaganlari uchun bunga ehtiyoj yo‘q ekan. Shuningdek, qozi ham yo‘q ekan. Yoshi ulug‘ bo‘lib qolgan Husayn ibn Is’hoq birovning so‘kishganini yoki urishganini eslay olmasligini aytadi. Bu yerda oila buzilishi - taloq ham, birovning haqqini tortib olish ham yo‘q ekan. Bu haqiqatlarni bilib Amir Temur nihoyatda xursand bo‘ladi. Qur’on va sunnatga amal qilib yashayotgan bu muxlis - musulmon aholini taqdirlashga qaror qiladi. Amaldorlarini to‘plab majlis o‘tkazadi. Bishraveyhni «Dorul ilmi val omon» deb e’lon qiladi. Modomiki, Temur xonadoniga mansub hokimlar bor ekan, bu shahardan xiroj olinmaydi, hech kim, hech qanday bahona bilan bu yerga hujum qilmaydi, deb farmon chiqaradi. Mana shuning o‘zi ham Amir Temurning Islomga, Qur’on va sunnatga amal qilib yashashni qanchalik ulug‘lashini ko‘rsatib turadi. Amir Temurning mazkur farmoni o‘sha shahar aholisining Qur’on va sunnatga amal qilib yashayotganlarini munosib taqdirlash bo‘lishi bilan birga, boshqa shahar va qishloqlar aholisini ham shunday yashashga targ‘ib qilish hamdir. Mazkur tahlillardan ko‘rinib turibdiki, buyuk vatandoshimiz, ulug‘ Movarounnahr saltanatining quruvchisi, Sohibqiron Amir Temurni o‘zi rahmatiga olgan bo‘lsin, qolganlarni hidoyat qilsin! |
