Referat mavzu: iqtisodiyotda pragmatizm bajardi: Murodov Ibroxim Professor: Bayaliyev J. Toshkent-2022

Jon Dyui 20-asrning birinchi yarmidagi pragmatizmning eng koʻzga koʻringan vakili hisoblanadi.
20-asrning birinchi yarmidagi pragmatizmning eng ko'zga ko'ringan va eng nufuzli vakili. Jon Dyui amerikalik mutafakkir va jamoat arbobi edi. U 1859 yilda, Darvinning "Turlarning kelib chiqishi to'g'risida" asari nashr etilgan yili tug'ilgan. Darvinizmning evolyutsion g’oyalari uning dunyoqarashining asosini tashkil etdi. Shakllanish yillarida u Gegel va Kont ta’sirida ham bo‘lgan. Aniqlovchi omil Jeyms g'oyalari, uning "Psixologiya tamoyillari" ta'siri edi. Ba'zan pragmatizm mantiqchisi deb ataladigan Dyui instrumentalizmni, tushunchalar voqelikning qoliplari emas, balki tajriba olamida o'zini yo'naltirish vositalari degan ta'limotni himoya qildi. U qadriyatlarni mutlaqlashtirishga qarshi chiqdi, ularning hayotiy situatsion xususiyatini ta'kidladi. Pragmatizm g'oyalariga asoslanib, u ta'lim tizimini isloh qilish, uning maqsadlarini qayta ko'rib chiqishga harakat qildi.
Jon Dyui AQShning qator universitetlarida professor bo‘lgan. U Pekinda ikki yil oʻqituvchi va taʼlim tizimini qurish boʻyicha maslahatchi boʻlib ishladi. Turkiya, Meksika va SSSRda ilmiy missiyalarda bo'lgan. Bir vaqtlar u Qo'shma Shtatlarda faoliyat yuritayotgan barcha partiyalar va so'l yo'nalishdagi guruhlarni birlashtirgan Erkin Siyosiy Harakatlar Ligasining raisi edi. 30-yillarning ikkinchi yarmida. u Trotskiyning "antisovet faoliyatini" tekshirish bo'yicha xalqaro komissiyaga rahbarlik qilishga rozi bo'ldi. Komissiya keng ko'lamli hujjatlarni o'rganib chiqib, Stalinning Trotskiyni ayblashi tuhmat ekanligini tan oldi. Dyuining nutqlari ayollarning siyosiy tengligi bilan mashhur.
Jon Dyui Amerika madaniyatining deyarli barcha sohalariga hissa qo'shgan. Amerikada u hali ham eng nufuzli faylasuf, iqtisodiyot g'oyasining timsoli hisoblanadi. Dyui 30 ga yaqin kitob va 900 ta maqoladan iborat katta adabiy meros qoldirdi. Uning asarlari falsafiy va ijtimoiy bilimlarning deyarli barcha sohalarini qamrab oladi. U 1952 yilda Nyu-Yorkda vafot etdi.
Dyuining eng muhim asarlari qatoriga quyidagilar kiradi: «Maktab va jamiyat» M., 1922; "Mantiqiy nazariya bo'yicha tadqiqotlar" (1903); "Biz qanday fikrdamiz" (1910); "Darvinizm va iqtisodiyot" (1910); «Demokratiya va ta'lim» (1916); "Eksperimental mantiq bo'yicha ocherklar" (1916); «Iqtisodiyotda qayta qurish» (1920); "Inson tabiati va xulq-atvori" (1922); Tajriba va tabiat” (1925); “Ijtimoiy muammo sifatida fanning birligi” (1938); “Baholash nazariyasi” (1938). Rus tilida Dyui ijodi deyarli aks ettirilmagan. “Biz qanday fikrdamiz” asari, «Tafakkur psixologiyasi va pedagogikasi» (M., 1915) deb nomlangan, yaqinda «Maqsad va vositalar» (kitobda. Axloqiy fikr, 1991. M., 1992) va «Iqtisodiyot va madaniyat» (1915 yilda) maqolalari chop etilgan. almanaxi "Metafizik tadqiqotlar" 5-son. Madaniyat. Sankt-Peterburg, 1988).
Jeymsning konstruktsiyalariga, ayniqsa uning "Psixologiya tamoyillari" ga juda yuqori baho berib, Dyui o'z faoliyatining boshidayoq, shaxsiyat masalasida u bilan rozi emas. Jeyms shaxsiy printsipni o'ziga xos, elementlarga ajralmaydigan narsa, metafizik haqiqat deb hisobladi. Dyui shaxsiyatni biologik va ijtimoiy komponentlarga qisqartiradi. Shu asosda Dyuining o'zi o'z pozitsiyasini naturalistik va hatto materialistik deb belgilagan.
Dyui Gegel va Jeyms boshlagan “tajriba” tushunchasi mazmunini kengaytirishni davom ettiradi. Uning uchun tajriba ong emas, kelajakka qaragan tarixdir. Tajribaga tushlar, jinnilik, kasallik, o'lim, urushlar, mag'lubiyat, noaniqlik, yolg'on va dahshat kiradi, u transsendental tizimlarni, empirik fanlarni o'z ichiga oladi. Tajriba tajribani o'zlashtirishga xalaqit beradigan tendentsiyalarni o'z ichiga oladi. “Tajriba” tushunchasining ekvivalentlari “hayot”, “madaniyat” tushunchalaridir. Tajriba ega bo'lgan narsadir va o'rganilgan narsa unga ishonchliroq ega bo'lish uchun ma'lum bo'ladi. Tajribaning mazmuni haqidagi mulohazalarimizga shubha qilish mumkin, biz bu hukmlarni e'tiqod bo'yicha qabul qilamizmi yoki ularni aqliy jihatdan oqlaymizmi, lekin o'zimiz nima ekanligimiz yoki bizda nima borligi haqida emas. "Bo'lish" va "bo'lish" haqidagi savollar ekzistensial savollar bo'lib, ularning javoblarini haqiqat va yolg'onlik nuqtai nazaridan ajratib bo'lmaydi. Reflektiv tafakkur insonga xos tadqiqot faoliyati turidir. ness - tashvish va ziddiyat hukm suradigan tajribaga aniqlik, barqarorlik, uyg'unlik olib kirishga intiladi. Sog'lom fikr, dinlar va fanlar, falsafiy tizimlar bu vazifani bajarish uchun mo'ljallangan barqaror ijtimoiy shakllardir. Bu shakllarning barchasida fikrlash xuddi shunday ishlaydi. Agar hayot qiyinchiliklariga dosh berishga harakat qilsangiz, odat tusiga kiring; natijaga olib kelmaydigan usullar, ular hal qilinishi kerak bo'lgan muammoni va uni engish yo'li g'oyasini shakllantiradi. Oldinga qo'yilgan g'oya turli jihatlardagi boshqa g'oyalar tizimi tomonidan ishlab chiqiladi va oydinlashadi, shundan keyingina u harakatlar asosiga aylanadi. Faqat harakat natijasi muammoning bunday yechimini uning formulasini tuzatish uchun qabul qilish yoki rad etish kerakligini ko'rsatadi.
Dunyoni o'ziga moslashtirish uchun insoniyatga birinchi navbatda sehr va afsonalar, so'ngra borliqning o'zgarmasligi va taraqqiyot imkoniyati g'oyalari, umuminsoniy zarur qonunlar bilan boshqariladigan olam kerak edi. Ushbu g'oyalar va ularni tekshirish orqali olingan natijalarni nazorat qilish operatsiyalariga asoslangan ilm-fan tufayli biz dunyoni ehtiyojlarimizga moslashtirdik.
Dunyoga ilmiy yondashishning haqiqiy amaliy muvaffaqiyatlari fan tomonidan yaratilgan dunyo qiyofasi klassik falsafiy maktablarda dunyoning o'zi sifatida taqdim etila boshlaganiga olib keldi.
Biroq o‘zimizdagi tajribaga, boshimizdan kechirayotgan tarixga ko‘zimizni yummasak, dunyoning ilmiy qiyofasi dunyoning o‘zi emasligi ayon bo‘ladi. Biz g'arq bo'lgan haqiqat tartibsiz va ishonchsizdir va bizning mavjudligimiz, individual va ijtimoiy hayot sharoitlari va shakllarining rivojlanishi hech qanday hokimiyat tomonidan kafolatlanmagan. Biz kimligimiz va qayerga ketayotganimiz uchun javobgarmiz. Biz o'zimizni va yo'limizni tanlaymiz. Iqtisodiyot bu tanlovni ongli ravishda amalga oshirishga yordam berishi kerak.
Reflektiv fikrlashning boshqa barcha shakllari singari, iqtisodiyot ham hayot, tarix, madaniyat sifatida tushuniladigan tajriba bilan shug'ullanadi. O‘tmish va hozirgi zamon iqtisodiyoti oldida bitta vazifa bor – faoliyat uchun asos bo‘lgan an’analar yig‘indisini avvalgi hokimiyatga to‘g‘ri kelmaydigan yangi oqim va intilishlar bilan uyg‘unlashtirish. Kelajakda fikrlar va harakatlarda tasdiqlanishi kerak bo'lgan sxemalarni shakllantirgan holda, iqtisodiyot madaniyatdagi o'zgarishlarga munosabat bildiradi va o'zini madaniy hodisa sifatida tasdiqlaydi.
Antropolog tomonidan taqdim etilgan madaniy hodisalar faylasuflar faoliyati uchun materialni tashkil qiladi. Madaniy antropologiya fan bo'lib, u har qanday fan kabi haqiqatni izlash bilan shug'ullanadi, ilmiy omil iqtisodiyotning tarixdagi rolini aniqlashda, albatta, muhim rol o'ynadi, lekin u ko'proq salbiy ahamiyatga ega edi. An'anaviy ravishda avloddan-avlodga o'tadigan va o'tadigan qadriyatlarni baholashda mezon sifatida tasdiqlangan kuzatish, tajriba va hisob-kitoblar natijasida paydo bo'lgan tushunchalar, ya'ni ilmiy faktlar va tamoyillar sifatida shakllantirilgan tushunchalar ishlatilgan. hissiy tajribani taklif qildi. Bunday mezonlarga javob bermaydigan hamma narsa hech qanday xolis iqtisodiyotda hisobga olinmagan. Ushbu yondashuv bilan iqtisodiyotda ilmiy bilimga nihoyatda katta ahamiyat berildi. Biroq, bu mezon salbiy: nomuvofiqlikni istisno qilish va iqtisodiyot mazmuniga faqat fan tomonidan tasdiqlangan faktlarni kiritish talabi ijobiy printsipni ishlab chiqish bilan mutlaqo bir xil emas.
Iqtisodiyot, madaniy antropologiyadan farqli o'laroq, tajribani analitik ravishda qismlarga ajratadi va sintetik tarzda qayta tiklaydi. Iqtisodiyot haqiqatni izlashdan ko'ra tushunchalarni aniqlash bilan ko'proq shug'ullanadi. Haqiqatlarga hurmat ko'rsatar ekanmiz, biz shunga qaramay, bu tushuncha kengroq kategoriya ekanligini tan olishga majburmiz: haqiqatlar tushunchalar sinflaridan faqat bittasini tashkil qiladi va ushbu guruhga kiritilgan elementlar uchun ularning ahamiyatini tekshirish zarurati ajralmas qismdir. ularning ma'nosi. Xuddi shu tushunchalar orolining orqasida, tabiatan to'g'ri yoki noto'g'ri, "to'g'ri" yoki "noto'g'ri" belgilari qo'llanilmaydigan butun tushunchalar okeani yotadi.
Bunday tushunchalarga baholar, maqsadlar, e'tiqodlarni ifodalovchi tushunchalar kiradi. Ularni hayotiy jarayondagi real vazifasiga ko‘ra “Pirs tamoyili” asosida talqin qilish mumkin. Ular hayotiy vaziyatlarda yo'naltirish vositalariga aylanadi. Chuqurroq tahlil qilish ilmiy g'oyalarning instrumental xususiyatini ochib beradi, eski iqtisodiyotda ular faqat haqiqat yoki yolg'on nuqtai nazaridan ko'rib chiqiladi, bu juda maqbul, ammo kam. Oxir oqibat, hatto faktlar ham muhim ahamiyatga ega, chunki ular bizning tanlovimiz, tashkilotimiz natijasidir! tajriba. Dyui uchun bizdan mustaqil narsa sifatida faktlar mavjud emas.
Shunday qilib, Dyui uchun bizning fikrlashimiz biologik evolyutsiya jarayonida paydo bo'lgan muhitga moslashish vositasidir. G'oyalar haqiqiy muammolarning funktsiyalari. Ular mazmunan dunyoni bizning maqsadlarimizga moslashtirishga qaratilgan harakatlar loyihalaridir. Ular xavf-xatarlarga to'la dunyoda mavjudligimizni ta'minlaydigan vositalardir. Din va metafizika hayot uchun noqulay sharoitlarda paydo bo'ladigan fantaziya mahsulidir.
Dyui haqiqat ta'rifini rad etadi bizni fikrlashning mavjudlikka adekvatligi sifatida. Har qanday g'oyaning haqiqati uning tajribani o'zlashtirish vositasi sifatida ishonchliligidadir. Haqiqatning ko'payishi - bu maqsadlarimizga erishishni kafolatlaydigan g'oyalar sonining ko'payishi. Ammo bu kafolatlar mutlaq emas. Barcha g'oyalar yangi vaziyatlar yuzaga kelganda yaxshilanishi kerak.
Dyuining instrumentalizmi uchun mutlaq qiymatlar yo'q. Ularning barchasi hayotiy va situatsion xarakterga ega. Amaliy oqibatlarga oydinlik kiritilgach, insoniyat jamiyati ularni yo qabul qiladi yoki rad etadi. Iqtisodiyotning alohida vazifalaridan biri - mavjud qadriyatlarni doimiy ravishda tanqidiy tahlil qilish, hayot sharoitlarining o'zgarishi bilan bog'liq holda ularni tubdan yangilash imkoniyatlarini tayyorlashdir.
Dyui inson harakatining maqsadlari va vositalari o'rtasidagi bog'liqlik masalasiga alohida e'tibor berdi. Erishilgan maqsad boshqa maqsadlar uchun vositaga aylanganligi sababli, maqsadlar va vositalar oxir-oqibatda farqlanmaydi. Maqsad vositalarni oqlamaydi va foydalanilgan vositalarni tahlil qilish, maqsadga muvofiq vositalarni izlash uchun asos bo'ladi.
Dyuining fikricha, yakuniy maqsadlarni aniqlashning oqilona usullari mavjud emas. Jamiyatning mavjudligi asoslari bilan bog'liq bo'lgan har bir kishi va har kimga tegishli qadriyatlarni sabr-toqat bilan izlash kerak. Tabiat ustidan hokimiyatning kuchayishi va insonning inson ustidan hokimiyatining yo'q qilinishi oqlanishni talab qilmaydigan va boshqa barcha maqsadlarni oqlashga xizmat qiladigan maqsad sifatida qaralishi mumkinligi haqidagi marksistlarning fikriga qo'shilib, Dyui sinfiy kurash tezisini erishish vositasi deb hisoblaydi. Bu maqsad bu kurashning haqiqiy oqibatlari, unga muvofiqligi tahlili bilan tasdiqlanmagan. Dyuining fikricha, maqsad va vositalar o'rtasidagi bog'liqlikni tahlil qilishdan tashqarida baholash muammosi yo'q. Utopiklar esa maqsad va vositalar o'rtasidagi munosabatni chuqur tahlil qilish ustida ishlashni loyiq deb bilishmaydi.
Dyui butun ijodiy hayoti davomida maktab ta'limi muammolari bilan shug'ullangan. Uning asosiy fikri shundaki, maktab hayotga tayyorlanmaydi, lekin allaqachon hayot bor, o'qish juda jiddiy ish. (AQShda o'quv yilining boshlanishi milliy bayram - Mehnat kuni sifatida nishonlanadi.) Dyui tufayli eksperimental usul pedagogikada fuqarolik huquqlarini oldi.
Dyuining g'oyalari, uning shaxsiyati va doimiy demokratik pozitsiyasi amerikalik ziyolilarning bir necha avlodiga ta'sir ko'rsatdi. Uning instrumentalizmi fiziklar P. V. Bridgman va A. S. Eddington tomonidan operativizm metodologiyasini ishlab chiqish uchun asos bo'lib xizmat qildi. Uning pedagogik g'oyalari AQSh va Evropada maktab ta'limini isloh qilish muammolarini muhokama qilishni boshladi.
XX asr oxirida. Dyui g‘oyalari Rorti Richardning (1931 yilda tug‘ilgan) asarida qayta ko‘rib chiqildi, u “Iqtisodiyot va tabiat ko‘zgusi” (1979, rus tilida – 1997), “Pragmatizm oqibatlari” (1982) asarlari nashr etilgandan so‘ng; "Tasodifiylik, ironiya va birdamlik" (1989, rus tilida -1996) haqli ravishda neopragmatizmning etakchi vakili va postmodern davrning etakchi metafalsafiylaridan biri hisoblanadi.