Referat mavzu: Psixologning tadqiqotchilik faoliyati. Maktab psixologining asosiy faoliyat turi. Inson va kasb. Psixologning kasbiy o’ zligining belgilashning etikaviy tamoyillari. Psixologik maktablar buyicha takdimot tayyorlash

Psixologiyaning asosiy usullarini ikki guruhga bo’ lish mumkin:
Psixologiyaning sub'ektiv usullari (kuzatish, so’ rov)- bu tadqiqot usullari o’ rganilayotgan ob'ektga nisbatan shaxsiy his-tuyg'ularga asoslanadi. Psixologiya alohida fanga ajratilgandan so’ ng, sub'ektiv tadqiqot usullari ustuvor rivojlanishga ega bo’ ldi. Hozirda bu usullardan foydalanish davom etmoqda, ba'zilari esa takomillashtirilmoqda. Subyektiv usullar bir qator kamchiliklarga ega bo’ lib, ular o’ rganilayotgan ob'ektni holis baholashning murakkabligidadir.
Psixologiyaning ob'ektiv usullari (testlar, eksperimentlar)- bu tadqiqot usullari sub'ektiv usullardan shu bilan farq qiladiki, o’ rganilayotgan ob'ekt tashqi kuzatuvchilar tomonidan baholanadi, bu esa eng ishonchli ma'lumotlarni olish imkonini beradi.
Psixologiya fan, fan esa, eng avvalo, tadqiqotdir, shuning uchun fanning tavsifi uning predmetini belgilash bilan chegaralanmaydi; u o’ z uslubining ta'rifini o’ z ichiga oladi.
Metodlar, ya'ni bilish usullari fan predmetini bilish usullaridir. Psixologiya, har qanday fan kabi, bir emas, balki alohida usullar yoki usullarning butun tizimidan foydalanadi.
Ilmiy tadqiqot usullari - bu olimlar tomonidan ilmiy nazariyalarni yaratish va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishda qo’ llaniladigan ishonchli ma'lumotlarni olish usullari va vositalari. Fanning kuchi ko’ p jihatdan tadqiqot usullarining mukammalligiga, ularning qanchalik asosli va ishonchli ekanligiga bog'liq.
Yuqorida aytilganlarning barchasi psixologiyaga tegishli. Uning hodisalari shu qadar murakkab va o’ ziga xos, o’ rganish shunchalik qiyinki, bu fanning butun tarixi davomida uning muvaffaqiyati bevosita foydalanilgan tadqiqot usullarining mukammalligiga bog‘liq bo’ lgan. Vaqt o’ tishi bilan u turli fanlarning integratsiyalashgan usullari bo’ lib chiqdi. Bular falsafa va sotsiologiya, matematika va fizika, informatika va kibernetika, fiziologiya va tibbiyot, biologiya va tarix va boshqa bir qator fanlarning metodlaridir.
Psixologik tadqiqot usullari odamlarning hayotining ma'lum bir davrining tarixiy sharoitida o’ zaro munosabatlarida o’ zini namoyon qiladigan barcha odamlar uchun umumiy bo’ lgan psixologik voqelikning qonuniyatlari mavjudligiga qaratilgan. Hozirgi zamon psixologiya fanida usullardan foydalanish psixik hodisalarni o’ rganishga ma’lum psixologik yo’ nalishni boshqaradigan ilmiy yondashuv bilan bog’liq.
Psixologiyada tasniflash mumkin bo’ lgan turli xil psixologik tadqiqot usullari mavjud va umumiy usullarning har biri o’ z mohiyatini aniqlaydigan, ammo o’ zgartirmaydigan bir qator modifikatsiyalarga ega. Ulardan birini yoki bir nechtasini bir vaqtning o’ zida ishlatish, qoida tariqasida, o’ rganishga qo’ yilgan aniq vazifalar bilan belgilanadi.
Maqsad ushbu ish psixologik tadqiqot usullarining mohiyatini o’ rganishdir.
O’ rganish davomida quyidagilar vazifalar:
ilmiy tadqiqot usullari haqida tushuncha berish;
psixologik tadqiqot usullari haqida tushuncha berish;
psixologik tadqiqot usullarini tanlash bilan bog'liq masalalarni ko’ rib chiqish;
psixologik tadqiqot usullarining asosiy tasniflarini o’ rganish;
psixologik tadqiqotning alohida usullarini ko’ rib chiqish.
1. Psixologik tadqiqot usullari haqida tushuncha
Fanning predmetini tashkil etuvchi hodisalarni o’ rganish usullari, usullari deyiladi; bu usullardan foydalanish o’ rganilayotgan hodisalarni to’ g‘ri bilishga, ya’ni ularning o’ ziga xos xususiyatlari va qonuniyatlarini inson ongida adekvat (voqelikka mos) aks ettirishga olib kelishi kerak. Usul ma'lumotlarni yig'ish, qayta ishlash yoki tahlil qilishning asosiy usuli hisoblanadi.
Usul - bu: amaliy bilimlarning texnikasi yoki operatsiyalari majmui; nazariy bilimlarning texnikasi yoki operatsiyalari majmui; nazariy muammoni hal qilish usuli.
Fanda qo’ llaniladigan tadqiqot usullari o’ zboshimchalik bilan, etarli asoslarsiz, faqat tadqiqotchining xohishiga ko’ ra tanlangan bo’ lishi mumkin emas. Haqiqiy bilimga fanda qo’ llaniladigan usullar tabiat va jamiyat hayotining ob’ektiv ravishda mavjud qonuniyatlariga muvofiq qurilgandagina erishiladi.
Ilmiy tadqiqot usullarini qurishda, birinchi navbatda, quyidagi qonuniyatlarga tayanish kerak:
a) bizni o’ rab turgan voqelikning barcha hodisalari o’ zaro bog'liqlik va shartlilikda;
b) bizni o’ rab turgan voqelikning barcha hodisalari doimo rivojlanish, o’ zgarish jarayonida bo’ ladi, shuning uchun to’ g'ri usullar o’ rganilayotgan hodisalarni barqaror, harakatsizligida muzlatilgan narsa sifatida emas, balki ularning rivojlanishida tekshirishi kerak.
Ushbu qoidalar har qanday fan, shu jumladan psixologiya uchun ham amal qiladi. Keling, psixologiya usullari nima ekanligini ko’ rib chiqaylik.
Psixologiya, har qanday fan kabi, turli xil usullar yoki usullarning butun tizimidan foydalanadi.
Psixologik tadqiqot usullari - bu faktlar olinadigan, qoidalarni isbotlash uchun foydalaniladigan, o’ z navbatida ilmiy nazariya shakllanadigan usul va vositalar.
Fanning kuchi ko’ p jihatdan psixologik tadqiqot usullariga, u boshqa fanlar usullarida paydo bo’ lgan barcha so’ nggi narsalarni qanchalik tez va samarali idrok etish va ulardan foydalanish qobiliyatiga bog'liq. Buni amalga oshirish mumkin bo’ lgan joyda bilimda yutuq bo’ ladi.
XIX-asrning 2-yarmigacha psixologik bilimlar, asosan, boshqa odamlarni bevosita kuzatish va oʻz-oʻzini kuzatish orqali olingan. Ushbu turdagi hayotiy faktlarni tahlil qilish va asosli umumlashtirish psixologiya tarixida ijobiy rol o’ ynadi. Ular psixologik hodisalar va inson xulq-atvorining mohiyatini tushuntiruvchi birinchi ilmiy nazariyalarni yaratishga olib keldi.
80-yillarning oxirida. XIX asr psixologiyasida tadqiqotchiga ilmiy eksperiment o’ rnatish va uning sharoitlarini nazorat qilish, xususan, inson javob berishi kerak bo’ lgan jismoniy stimullarning ta'sirini dozalash imkonini beradigan maxsus texnik asboblar va asboblar yaratila va foydalanila boshlandi.
Shuni ta'kidlash kerakki, o’ tgan asrda turli fanlarning tadqiqot usullarini takomillashtirishda aniq namoyon bo’ lgan umumiy tendentsiya ularni matematiklashtirish va texniklashtirishdir. Ushbu tendentsiya psixologiyada ham o’ zini namoyon qildi va unga juda aniq eksperimental fan maqomini berdi. Hozirda psixologiyada radio va video texnika, elektron uskunalardan foydalanilmoqda.
Psixologiyada tadqiqot usullarini matematiklashtirish va texniklashtirish bilan bir qatorda ular o’ z ahamiyatini yo’ qotgani yo’ q va hanuzgacha axborot to’ plashning kuzatish va so’ roq kabi umumiy, an'anaviy usullari bilan qabul qilinadi. Ularning saqlanishining sabablari ko’ p: psixologiyada o’ rganiladigan hodisalar o’ ziga xos va murakkab, ularni har doim ham texnik vositalar yordamida aniqlab bo’ lmaydi va aniq matematik formulalarda tasvirlanadi. Zamonaviy matematika va texnologiya o’ z-o’ zidan juda murakkab bo’ lishiga qaramay, ular psixologiya o’ rganadigan hodisalarga nisbatan ancha soddaligicha qolmoqda. Psixologiya bilan shug'ullanadigan nozik hodisalar va psixologik kategoriyalarni o’ rganish uchun ko’ p hollarda ular oddiygina mos kelmaydi.
Muvaffaqiyatli psixologik tadqiqotlar uchun u yoki bu usulni tanlash muhimdir. Psixologik tadqiqot usulini tanlash psixologik tadqiqotning ma'lum usullarining katta arsenalini shunchaki saralash orqali emas, balki tadqiqot davomida qo’ yilgan vazifalarning o’ ziga xos xususiyatlarini hisobga oladi. Psixolog har bir usulning afzalliklari va kamchiliklari, ularni birgalikda qo’ llash imkoniyati, muammoni hal qilish uchun maqbulligi haqida yaxshi tasavvurga ega bo’ lishi kerak.
Eng umumiy va tipik shaklda tadqiqotning bir nechta asosiy bosqichlarini ajratib ko’ rsatish mumkin, ularning har birida ilmiy usullarning o’ ziga xos kombinatsiyasi qo’ llanilishi kerak.
1) Tadqiqot muammolarini hal qilishning dastlabki bosqichlaridan biri tadqiqot predmetining asosiy tushunchalarining umumiy tavsifi, ya'ni. bu tushunchalarni aniqlash, ularning asosiy tarkibiy qismlarini aniqlash, tushunchalarni hukm qilish mumkin bo’ lgan belgilarni asoslash. Bu bosqichda psixologik tadqiqotning nazariy usullarining keng tarqalishi tabiiydir.
2) Tadqiqotning ikkinchi bosqichida bunday muammolarni hal qilishda amaliyotning tipik holatini tahlil qilish zarurati tug'iladi va shuning uchun bu erda kuzatish va modellashtirish kabi usullardan foydalanish kerak.
3) Tadqiqotning keyingi bosqichida gipotezalarning to’ g'riligi tekshiriladi va bu erda tegishli psixologik muammolarni hal qilishning eng muvaffaqiyatli variantlarini tanlashga imkon beradigan eksperiment va eksperimental tekshirish usullarini joriy qilish kerak. .
4) Nihoyat, tadqiqotchi tadqiqotning yakuniy bosqichida, tadqiqot natijalari umumlashtirilib, psixologik tavsiyalar shakllantirilganda qaysi usullar qo’ llanilishini aniqlaydi. Ko’ pincha, bu eksperimental ma'lumotlarni nazariy umumlashtirish va aqliy jarayonlarni, holatlarni, shakllanishlarni va shaxsiy xususiyatlarni yanada takomillashtirishni prognozlash usullarining kombinatsiyasini talab qiladi.
Shunday qilib, tadqiqot usullarini tanlash psixologning o’ zboshimchalik bilan harakati emas. U hal etilayotgan vazifalarning xususiyatlari, muammolar mazmunining o’ ziga xos xususiyatlari va tadqiqotchining o’ zi imkoniyatlari bilan belgilanadi.
2. Psixologik tadqiqot usullarining tasnifi
Mahalliy va xorijiy psixologiyada psixologik tadqiqot usullarining bir nechta tasniflari mavjud, masalan, bolgar psixologi G.D. Piriev psixologiya usullarini quyidagilarga ajratdi:
1) haqiqiy usullar (kuzatish, tajriba, modellashtirish va boshqalar);
2) uslubiy texnikalar;
3) uslubiy yondashuvlar (genetik, psixofiziologik va boshqalar).
U mustaqil usullar sifatida quyidagilarni ajratib ko’ rsatdi: kuzatish (ob'ektiv - to’ g'ridan-to’ g'ri va bilvosita, subyektiv - to’ g'ridan-to’ g'ri va bilvosita), eksperiment (laboratoriya, tabiiy va psixologik-pedagogik), modellashtirish, psixologik xususiyatlar, yordamchi usullar (matematik, grafik, biokimyoviy va boshqalar). , o’ ziga xos uslubiy yondashuvlar (genetik, qiyosiy va boshqalar). Ushbu usullarning har biri bir nechta boshqa usullarga bo’ linadi. Masalan, kuzatish (bilvosita) anketalar, anketalar, faoliyat mahsulotlarini o’ rganish va boshqalarga bo’ linadi.
S.L. Rubinshteyn asosiy psixologik usullar sifatida kuzatish va eksperimentni ajratib ko’ rsatdi. Kuzatish "tashqi" va "ichki" (o’ z-o’ zini kuzatish), eksperiment - laboratoriya, tabiiy va psixologik-pedagogiklarga bo’ lingan. Bundan tashqari, u faoliyat, suhbat va anketa mahsulotlarini o’ rganish usullarini ajratib ko’ rsatdi.
Ananiev B. G. Piryov tasnifini tanqid qilib, boshqasini taklif qildi. U barcha usullarni quyidagilarga ajratdi: 1) tashkiliy; 2) empirik; 3) ma'lumotlarni qayta ishlash usullari va 4) izohlash. Aynan uning psixologik tadqiqot usullarini tasniflashi mahalliy psixologiyada yanada keng tarqaldi.
Germaniyada nashr etilgan psixologiya atlasida psixologiyaning metodlari tizimli kuzatish, savollar berish va tajriba (tajriba) asosida guruhlangan; mos ravishda uchta quyidagi usullar guruhi mavjud:
1) kuzatuv: o’ lchash, o’ z-o’ zini kuzatish, tashqi (uchinchi) kuzatuv, shu jumladan kuzatish, guruh kuzatuvi va nazorati;
2) anketalar: suhbat, tavsif, suhbat, standartlashtirilgan so’ rov, demoskopiya va hamkorlik;
3) eksperimental: sinov; qidiruv yoki uchuvchi, tajriba; kvazi-eksperiment; tekshirish tajribasi; dala tajribasi.
Qat'iy ilmiy tasnifning yo’ qligi psixologiyaning turli sohalarining tadqiqot muammolari va amaliy muammolarini hal qilish sharti bilan psixologiya usullarining keng doirasi bilan izohlanadi.
Keling, psixologik tadqiqot usullarining turlarini batafsil ko’ rib chiqaylik.
2.1 Tashkiliy usullar
Tashkiliy usullar guruhiga quyidagilar kiradi:
qiyosiy;
uzunlamasına;
murakkab.
Tashkiliy usullar, ularning nomiga ko’ ra, tadqiqot strategiyasini aniqlash uchun mo’ ljallangan. Muayyan tadqiqot tashkilotini tanlash aniq usullarni tanlashga, tadqiqot tartibiga, uning yakuniy nazariy va amaliy natijalariga bog'liq.