Referat mavzulari ro’yxati

 
Sun'iy g‘ovakli to‘ldiruvchilar turlari 
O‘zbekistondagi qurilish moddalarini ishlab chiqaruvchi asosiy korxonalari 
to‘g‘risidagi ma'lumotlarga qaraydigan bo‘lsak, sun'iy g‘ovak to‘ldiruvchi keramzit 
Respublikadagi 8ta korxonada 64,3 mln. m
3
hajmda ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan. 
Shu jumladan Qoraqolpog‘iston Respublikasida 2 ta korxonada 14,3 mln. m
3
, 
Navoida 1,3 mln. m
3
, Qashqadaryoda 2 ta korxona – 17,8 mln. m
3
, Surxondaryo 
viloyatida 1ta 26,2 mln. m
3
, Samarqand viloyatida 1ta korxona 3,7 mln. m
3
va 
Farg‘ona viloyati1ta korxona 1 mln. m
3
keramzit ishlab chiqariladi[4].
Ob'ektlar qurilishida sun'iy g‘ovak to‘ldiruvchi-vermikulit mahsulotining 
qo‘llanilishini a'lohida ta'kidlash lozim. O‘rta Osiyoda yagona vermikulit rudalari 
Qoraqalpog‘iston Respublikasining Tebinbuloq konida joylashgan bo‘lib, bugungi 
kunda Respublikamizda undan qurilish materiallari ishlab chiqarishda qo‘llash yo‘lga 
qo‘yildi.
Shuni aytish mumkunki, 20 sm qalinlikda to‘kilgan vermikulit issiqlik o‘tkazishi 
bo‘yicha 1,5 metr qalinlikdagi g‘ishtli devor yoki 2 metr qalinlikdagi beton devorga 
ekvivalentdir. Chordoq orayopmalariga 5 sm qalinlikda to‘kilgan vermikulit issiqlik 
yo‘qotilishini 75% ga, 10sm qalinlikdagisi esa 92% ga kamaytiradi.
Mahalliy xomashyolar asosida ishlab chiqarilgan sun'iy g‘ovak to‘ldiruvchilar 
yoki g‘ovak tog‘ jinslarini maydalashda olinadigan yengil g‘ovak to‘ldiruvchilar 
keltiriladigan og‘ir to‘ldiruvchilarga nisbatan arzon hisoblanadi. Ularni betonda 
qo‘llash yaxshi samara beradi.
Shu sababli g‘ovak to‘ldiruvchilarni qo‘llashning iqtisodiy samadorligini boshqa 
yo‘llarini ko‘rib o‘tamiz.
Agar g‘ovak to‘ldiruvchilar asosidagi yengil betonlar tashqi devorlarni qurishda 
ishlatilsa, u holda uning iqtisodiy samadorligi hisobi 1m
2
devorning issiqlik 
o‘tkazuvchanlik xususiyatlaridan kelib chiqib bajariladi. Shuni aytish mumkunki, 
to‘ldiruvchi qanchalik yengil bo‘lsa bunday to‘ldiruvchili yengil betonning issiqlik 
o‘tkazuvchanligi ham kichik bo‘lib, u asosidagi devorning qalinligi yupqa va arzon 
bo‘ladi.
G‘ovak to‘ldiruvchilarni konstruksion betonlarda qo‘llashda, ular asosida yuk 
ko‘taruvchi konstruksiyalar olishda samaradorlik hisobi bajariladi.
Konstruksiyaning massasini kamaytirish orqali quyidagi iqtisodiy samadorlik 
yo‘nalishlari ochiladi: transport harajatlari kamayadi; yig‘ma konstruksiyalarni montaj 
qilishda harajat kamayadi; kran vositalarida o‘rnatiladigan yig‘ma elementlar 
kattalashadi; pastki konstruksiyalarga tushadigan yuk kamayadi; konstruksiyaning yuk 

---

12 
ko‘tarish qobiliyati ortadi; egiluvchan konstruksiyalarda kerakli yuk ko‘tarish 
qobiliyatini saqlagan holda armatura sarfi iqtisod qilinadi va boshqa.
O‘rtacha beton zichligining 10% kamayishi konstruksiya tannarxini 3% 
arzonlashtiradi. Yuqori mustahkamlikdagi yengil betonlarning zichligi 1700/--1800 
kg/m
3
ular oddiy og‘ir betonlarga nisbatan 25-30% yengil bo‘ladi. Yuqori 
mustahkamlikdagi yengil betonlarni barcha turdagi g‘ovak to‘ldiruvchilar asosida olish 
mumkin.
Masalan, devor panellari ishlab chiqarishda keramzitni qo‘llash yoki konstruksion 
betonlarda agloporitni qo‘llash yaxshi samara beradi.
Keramzit mustahkamligini oshirish uchun ko‘pchish koeffitsientini kamaytirish 
kerak, faqat uning tannarxi o‘zgaradi. Agar uyma zichligi 400 kg/m
3
bo‘lgan 1 m
3
keramzit shag‘alining tannarxini 100% deb qabul qilsak, u holda uyma zichlik 300 
kg/m
3
bo‘lgan 1 m
3
keramzit shag‘alining tannarxi taxminan 20% ga kamayadi, agar 
uyma zichlik 500 kg/m
3
bo‘lgan 1 m
3
keramzit shag‘alining tannarxi taxminan 20% 
ga ortadi, uyma zichlik 700 kg/m
3
bo‘lgan 1 m
3
keramzit shag‘alining tannarxi ikki 
barobar ortadi.
Keramzit olishda katta yoqilg‘i sarfi kuzatiladi, yoqilg‘ining aylanma pechlarda 
ishlatish koeffitsienti esa 30% dan ortmaydi. Aylanma pechdan chiqadigan issiqlikni 
xom granulalarni quritishda ishlatish ham ko‘pincha bu muammoni yechmaydi. 
Keramzit va boshqa g‘ovak to‘ldiruvchilarni olishda sanoat chiqindilari kam 
ishlatiladi.
Shu sababli sun'iy g‘ovak to‘ldiruvchilar ishlab chiqarish strukturasini sanoat 
chiqindilari, ayniqsa yoqilg‘i tarkibli xomashyolardan olinadigan agloporit, shlakli 
pemza va boshqa to‘ldiruvchilar ishlab chiqarish orqali yaxshilash mumkin.
Sanoat chiqindilaridan unumli foydalanishda quyidagilarga erishiladi: sanoat 
chiqindilaridan foydalanmaslik ularni tashlash, chuqurlarga ko‘mishda katta 
xarajatlarga olib keladi; maxsus chuqurlarga ko‘mishda atrof muhitga zarar 
yetkaziladi; to‘ldiruvchilar olishda tabiiy xomashyo zahirasi chegaralangan; yangi 
konlarni o‘zlashtirish qo‘shimcha sarf-xarajatlarni talab etadi; sanoat chiqindilari 
tabiiy xomashyoga nisbatan arzon; ko‘pincha ularni minimal qayta ishlash orqali 
to‘ldiruvchi olish mumkin; sanoat chiqindilari bazasida olinadigan g‘ovak 
to‘ldiruvchilar iqtisodiy samarali hisoblanadi.
Barcha sun'iy g‘ovak to‘ldiruvchilar ichida eng arzoni bu shlakli pemza 
hisoblanadi. O‘rtacha uning tannarxi keramzit tannarxiga nisbatan 5 marta kam 
bo‘ladi.
Shlakli pemza olishda qizib turgan suyuq holatdagi domna pechlari shlaklari 
ishlatiladi. Natijada asosiy metallurgiya mahsuloti - cho‘yan va po‘latning tannarxi 
arzonlashadi.
Gilli jinslardan olinadigan agloporit uchun xomashyoni qazib olish va 
keltirishdagi sarf xarajatlar mahsulot tannarxining 20% ni tashkil etadi. Qo‘llanadigan 
ko‘mir ham taxminan shunchani tashkil qiladi. Shu sababli agloporit ishlab 
chiqarishda xomashyo sifatida yoqilg‘i tarkibli sanoat chiqindilari (ko‘mir qazib olish 
va boyitish, issiqlik elektrostansiya kullari) dan foydalanish to‘ldiruvchi tannarxini 

---

13 
pasaytiradi va agloporit ishlab chiqarish va ishlatishda texnik-iqtisodiy samaradorlikni 
oshiradi.
Barcha to‘ldiruvchilarning sifatini yaxshilash va turli betonlarda ratsional qo‘llash 
orqali beton va temir-beton konstruksiyalar tannarxi pasayadi va sifatini oshirishga 
erishiladi.
Issiqlikni izolyasiya qiluvchi devorbop panellar, monolit devorlar va har xil yuk 
ko‘taruvchi konstruksiyalar tayyorlashda yengil g‘ovak to‘ldiruvchilarni ishlatib 
samarali yengil betonlar olish imkonini beradi.
Og‘ir to‘ldiruvchilarni yengil to‘ldiruvchilarga almashtirish natijasida betonning 
xususiyatlarini kerakli darajada o‘zgartirish, zichligini kamaytirish, issiqlik 
o‘tkazuvchanligi va boshqalarni yaxshilash mumkin. Shuningdek ayrim g‘ovak 
to‘ldiruvchilarning yetarli mustahkamligi asosida yuqori mustahkamlikdagi 
konstruksion yengil betonlar tayyorlanadi[4].
Respublikamizda tabiiy g‘ovak to‘ldiruvchilar zahirasi chegaralanganligi sababli 
sun'iy g‘ovak to‘ldiruvchilar olishga ehtiyoj seziladi. Shu sababli O‘zbekistonning turli 
rayonlarida sun'iy g‘ovak to‘ldiruvchilar(keramzit, agloporit va boshqa) ishlab 
chiqaruvchi korxonalar qurilgan. Sun'iy g‘ovak to‘ldiruvchilarni ishlab chiqarish 
korxonalari xomashyo (mahalliy xomashyodan foydalanish) bor joylarda va unga talab 
bo‘lgan rayonlarda quriladi. Sun'iy g‘ovak to‘ldiruvchilarning tannarxi tabiiy 
to‘ldiruvchilarga nisbatan yuqori, lekin chetdan keltiriladigan to‘ldiruvchilarga 
nisbatan arzonroqdir. Sun'iy g‘ovak to‘ldiruvchilarning yuqori sifati va samaradorligi 
sababli betonlar olishda keng qo‘llaniladi.
  Keramzit qumi turli donadorlik tarkibiga ega gilli jinslarni kuydirishda 
ko‘pchishidan olinadi. Kuydirishni jadallashtirish uchun mayda donadorli fraksiyaga 
issiqlik ishlovi qaynovchi qatlamda bajariladi. Xomashyo turidan kelib chiqib, uni 
tayyorlashning yarim quruq yoki plastik usuli qo‘llaniladi.
Keramzit beton asosan devor materiallar uchun ishlatiladi. Devor panellari uchun 
eng samaralisi bu uyma zichligi bo‘yicha markasi M300, M400, M500 bo‘lgan yengil 
keramzit shag‘alidir.
Bir qatlamli devor panellari uchun ishlatiladigan konstruksionissiqlikdan 
himoyalovchi 
keramzitbetonning 
zichligi 
900-1100 
kg/m
3
ni, 
siqilishdagi 
mustahkamlik chegarasi 5-7,5 MPa ni tashkil etadi. Konstruksiyada beton bir vaqtning 
o‘zida ham yuk ko‘taruvchi va issiqlikdan himoyalovchi funksiyalarni bajaradi.
Ikki yoki uch qatlamli devor panellarida yuk ko‘tarish qobiliyatini bir va ba'zan 
ikki qatlamli konstruksion-keramzitbeton ta'minlaydi, issiqlikdan himoyalash zichligi 
500-600 kg/m
3
bo‘lgan yirik g‘ovakli issiqlikdan himoyalovchi keramzit beton qatlami 
ta'minlaydi.