Referat orinlag`an: Maxsetbaev. S qabillag`an: Dawletmuratov. B no’kis 2020 tema: Metan aliw, gazdi sintezlew usillari

Qayta tiklenbeytug’in ta’biyiy resurslar.

Qayta tiklenbeytug’in tabiyiy resurslarg’a ko’mir, neft, mis, temir, uran, altin, tuz siyaqlilar kiredi. Olar million million jillar dawaminda payda bolg’an ha’m saqlap qaling’anlari shegaralang’an. Qayta tiklenbeytug’in resurslardi mineral resurslar dep te ataymiz. Bul resurslar insan o’mirinde ju’da ulken orin iyeleydi ha’m insan olarsiz o’mir su’re almaydi. Ta’biyiy resurslardin’ ba’rshe tu’rleri planetanin’ tu’rli jerlerinde tu’rlishe bo’listirilgen. Ha’tteki, qayta tiklenetug’in sheksiz quyash energiyasi ha’m jer juzinin’ ha’mme jerine birdey nur shashpaydi. Ha’zirgi waqittin’ en’ tiykarg’i waziypasi- jer ju’zindegi ba’rshe tabiyiy resurslardan tejemkarliq, aqil menen paydalanuw, keleshek awlatlarg’a jer,

suw, mis, kumis, ko’mir, neft, altin, gaz kibi tiklenetug’in ha’m tiklenbeytug’in har qiyli energiya zapaslarin qaldiriwdan ibarat.

Tawsilmaytug’in resurslarg’a suw, iqlim ha’m kosmik resurslar kiredi.

Qayta tiklenetug’in ta’biyiy resurslar.

Qayta tiklenetug’in tabiyiy resurslar pu’tinley joq bolip ketpeydi ha’m ja’ne tiklenedi. Olarg’a topiraqlar, osimlikler ha’m haywanat du’nyasi, ko’ller ha’m ten’izler astina shogetug’in ba’zi bir mineral duzlar kiredi. Bul resurslar paydalaniw dawaminda tiklenedi. Biraq olar tiklenuwi ushin belgili bir ta’biyiy sharayat kerek. Sharayattin’ buziluwi resurslar qayta tikleniw protssesin a’stenlestiredi yaki pu’tkilley toqtatadi. Tu’rli resurslar tu’rlishe tezlikte tiklenedi. Misal, kesip aling’an tog’aylar ushin 60 jil, topraq shirindi qabatinin’ bir santimetri payda boliwi ushin bolsa 300-600 jil talap etiledi.

Tiklenetug’in ayrim tabiyiy resurslar insanlar qoli astinda tiklenbeytug’in bolip qaliwi mu’mkin. Bug’an putkilley joq qilip jiberilgen haywan ha’m osimlikler tu’rleri, eroziya na’tiyjesinde putkilley juwilip ketilgen topiraq qatlamlari kiredi. Misali, Ispaniydag’i kesip jiberilgen eman tog’aylari, Zarafshan tawlarindag’i kesilgen shirshalar tiklenbedi. Na’tiyjede bir waqitlari qalin’ tog’aylar landshafti bara- bara sho’llerge aylandi.

Tiklenetug’in ta’biyiy resurslardi qorg’awda en’ ahimiyetlisi olardin’ tikleniwine ha’r dayimiy imkaniyat jaratiw. Sonda g’ana bul resurslar insang’a a’melde sheksiz xizmet qiliwi mu’mkin.

Qayta tiklenetug’in resurslar jawin suwi, samal energiyasi, aziq-awqat, paxta, ju`n, o`simlik, haywan, gidroenergiya, quyash energiyasi, yadro energiyasi siyaqlilar kiredi. Bular ha`mmesi quyash energiyasinin` ta`sir ku`shi esabina qayta tiklenedi,

Yag`niy o`tken jili jiynap aling`an paxta, g`a`lle isletiledi, olardin` ornin usi jilg`i o`nim toltiradi.

Ha`zirgi ku`nde du`nyada 9 mlrd SH.J.T energiya isletiledi, budan 100 jil aldin usi isletilip atirg`an energiyadan 20 ese kem isletilgen. XX a`sirdin` basinda tiykarg`i janilg`i qori bolip tasko`mir ha`m qon`ir ko`mir(31%), neft ha`m gaz (59%), gidroenergiya (7%) ha`m yadro energiya (3%) esaplang`an. Planetadag`i janilg`inin` uliwmaliq qori 12,5-15 trln. SH.J.T(shamaliq janilg`i tonnasi). Ha`r qiyli energiya tu`rin jerden aliw mu`mkin. Solardan ko`mir (80%), neft (10%), ta`biyiy gaz (10%) kiredi. 1973 jili bolip o`tken Bu`tindu`nya neftshiler kongressinda neft baylig`i 7,1 mlrd.t esaplang`an, onin’ 40% Jaqin Sharq ma`mleketlerine, 7,5 mlrd.t si Qitay ha`m Indoneziyag`a, 4 payizi Amerikag`a tuwri kelgen.

Du`nya boyinsha ko`mir resurslari 1200 mlrd.t g`a jetedi, onin` ortasha qazip aliniwi ha`r 10 jilda 1,5-2 ma`rtebe artip barmaqta. Aniq esaplarg`a ko`re, ko`mir zapasi 430-jilg`a, neft 35-jilg`a ta`biyiy gaz-50 jilg`a arqayin jetedi. Bul esaplar soni ko`rsetedi, 2000 jilg`a shekem du`nya boyinsha energetika resurslari birdeb-bir global mashqalalardan esaplanip, odan keying da`wirede neft ha`m gaz energiyasi ju`da tabiw qiyin boladi ha`m jan`a qosimsha ko`lemli energiya zapaslari tabiwg`a tuwra keledi. Professor A.S.Astaxov mag`luwmatina go`re,ko`mir qazip aliw zapasi 2060 jilg`a shekem jetedi. Bizge aniq, ko`mir 800 jil dawaminda qazip alinadi ha`m onnan janilg’i energiyasi alinadi. Sol da`wir ishinde qazip aling`an uliwmaliq ko`mirdin` yarimi keying 30 jilg`a tuwra keledi. Bazi ma`mleketlerde neft qazip aliw birqansha qisqartirildi. Misali, AQSH tin` 1985 jildag`i mag`luwmatina ko`re 1985 jili 440mln.t. neft qazip aling`an, 1990 jili 20 mln.t. yag`niy 120 mln.t. kemeydi. Qosimsha energiya qorlarina bitumiyoz ko`mirlerden, slaneclardan paydalaniw kiredi.