Referat tadbirkorlik faoliyati va kapitali Tadbirkorlik faoliyati bu- iqtisodiy foydadir

Tarixiy foydalanish[tahrir | manbasini tahrirlash]
"Tadbirkor" soʻzi fransuz tilidan olingan soʻz sanaladi. Bu soʻz birinchi marta Jak de Bruslon tomonidan tuzilgan va 1723-yilda nashr etilgan, Dictionnaire Universel de Commerce nomli fransuzcha lugʻatda paydo boʻlganini bilishimiz mumkin^[4]. „Sarguzashtchi“^[5] atamasi koʻpincha Buyuk Britaniyada xuddi shu maʼnoga ishora qilish uchun ishlatilgan. Tadbirkorlikni oʻrganish klassik iqtisodda asos boʻlgan irland-fransuz iqtisodchisi Richard Kantillonning XVII asr oxiri va XVIIIasr boshlaridagi ishlariga toʻgʻri keladi. Uilyam Stenli Jevons „siyosiy iqtisod beshigi“ deb hisoblagan „Umumiy savdo tabiati“ (Essai sur la Nature du Commerce en Général) essesida Kantillon bu atamaga birinchi marta taʼrif bergan^[6]. Kantillon ushbu atamani ,,mahsulot uchun maʼlum bir narxni toʻlaydigan hamda uni belgilanmagan narxda qayta sotadigan, resurslarni olish va ulardan foydalanish toʻgʻrisida qaror qabul qilish, shu bilan birga korxonaning xavf-xatarini tan olish“ deb taʼriflagan. U tadbirkorni - moliyaviy daromadni maksimal darajada oshirish uchun bor imkoniyatlaridan foydalanish yo'lida resurslarni ongli ravishda taqsimlaydigan tavakkalchi shaxs deb hisoblagan. Kantillon tadbirkorni tavakkal qilishga va noaniqlik bilan shugʻullanishga tayyorligini taʼkidladi, shu bilan birga u tadbirkorning funksiyasiga eʼtibor qaratdi , tadbirkor va pulni taqdim etgan mulkdorning funksiyasini ajratdi^[7].
Shuningdek, Jan-Batist Sey tadbirkorlarni iqtisodiy rivojlanishiga harakatlantiruvchi kuchlarini belgilab berib, ularning ishlab chiqarishini toʻplovchi omillaridan biri sifatidagi rolini taʼkidlab, resurslarni unumdorligi pastroq hududlardan samaraliroq hududlarga taqsimladi. Sey va Kantillonlar fransuz tafakkur maktabiga mansub va fiziokratlar^[8] nomi bilan tanilgan.
Rossiya tarixida turli davrlarda tadbirkorlar turlicha nom bilan chaqirilgan yaʼni, savdogarlar, ishlab chiqaruvchilar, sanoatchilar. Ular yangi yerlarni kashf etdilar, ishlab chiqarish quvvatlarini qurdilar, savdo va tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shugʻullandilar. Pyotr I Rossiyadagi birinchi aktsiyador boʻlib, aktsiyadorlik jamiyatlarining rivojlanishini qoʻllab-quvvatladi: 1699-yil 27-oktyabrda u „Boshqa shtatlarda boʻlgani kabi uning shtatida ham savdogarlar tashkil etish toʻgʻrisida…“^[9] farmon chiqardi.
Germaniyada oʻrta asrlardagi savdogarlar gildiyalari davridan beri hunarmand tadbirkor sifatida ishlash uchun maxsus ruxsatnomaga muhtoj boʻlgan edi, bu kichik malaka isboti, Meister sertifikati hunarmandlar uchun shogirdlar tayyorlashni cheklaydi. Ushbu institut 1908-yilda Germaniya Reyxida 1871-yilda joriy etilgan erkin savdo deb ataladigan davrdan keyin joriy etilgan. Biroq, biznesni boshlash uchun sizning malakangizni tasdiqlashingiz shart emas edi. 1935—1953-yillarda hunarmandlar yangi biznesni boshlashga ruxsat berishdan oldin Meister shogirdlarini tayyorlash sertifikatini olishlari kerak boʻlgan, kengroq malaka isboti qayta kiritildi.
XX asr[tahrir | manbasini tahrirlash]
Dastlab, iqtisodchilar tadbirkorlik tushunchasini chuqur oʻrganishga birinchi urinishdi^[10]. Alfred Marshall tadbirkorga koʻp vazifali kapitalist sifatida qaradi va toʻliq raqobatbardosh bozor muvozanatida iqtisodiy faoliyat yaratuvchisi sifatida „tadbirkorlarga“ oʻrin yoʻqligini kuzatdi.
XX asrda tadbirkorlik 1930-yillarda Jozef Shumpeter va Karl Menger, Lyudvig fon Mizes va Fridrix fon Xayek kabi boshqa avstriyalik iqtisodchilar tomonidan oʻrganilgan edi. Fransuz tilidan „tadbirkor“ soʻzining oʻzlashtirilishi 1850-yilga borib taqalsa, „tadbirkorlik“ atamasi 1920-yillarda paydo boʻlgan. Shumpeterning fikricha, tadbirkor yangi gʻoya yoki ixtironi muvaffaqiyatli innovatsiyaga aylantirishga tayyor va qodirdir. Tadbirkorllar yangi mahsulotlar va yangi biznes modellarini yaratishda bozorlar va tarmoqlardagi past takliflarni toʻliq yoki qisman almashtirish uchun Shumpeter „ ijodiy halokat boʻroni“ deb atagan narsadan foydalanadi, shuning uchun ijodiy vayronagarchilik asosan uzoq muddatli iqtisodiy oʻsish uchun javobgardir. Tadbirkor bo'lish iqtisodiy oʻsishga olib keladi, degan gʻoya endogen oʻsish nazariyasining qoldiq talqini boʻlib, akademik iqtisodda muhokama qilinmoqda. Isroil Kirznerning muqobil tavsifi shuni koʻrsatadiki, aksariyat innovatsiyalar alohida sifatlarni talab qilmaydigan ichimlik somonlarini ishlab chiqarishda qogʻozni plastmassaga almashtirish kabi bosqichma-bosqich yaxshilanishlar boʻlishi mumkin.
Shumpeter uchun tadbirkorlik yangi tarmoqlarni va mavjud resurslarni yangi kombinatsiyalarini olib keldi. Shumpeterning birinchi g'oyasi otsiz aravani ishlab chiqarish uchun bugʻdvigateli va zamonaviy vagon texnologiyasining kombinatsiyasi boʻlgan edi. Bunday holda, innovatsiya (yaʼni, avtomobil) transformatsionlik edi, ammo bu dramatik yangi texnologiyalarni ishlab chiqishni talab qilmadi. U zudlik bilan ot aravasini almashtira olmadi, biroq vaqt oʻtishi bilan bosqichma-bosqich takomillashtirishlar narxini pasaytirdi va texnologiyani yaxshiladi, bu esa zamonaviy avtomobilga olib keldi. Shumpeterning XX asr boshlarida qoʻshgan hissalariga qaramay, anʼanaviy mikroiqtisodiy nazariya tadbirkorni oʻzining nazariy doirasida rasmiy ravishda koʻrib chiqmadi (resurslar narxlar tizimi orqali bir-birini topadi deb oʻylash oʻrniga). Ushbu muolajada tadbirkor x-samaradorlik agenti degan tushunchaga mos keluvchi, lekin aniqlanmagan aktyor boʻlgan edi.
Shumpeter uchun tadbirkor hech qanday tavakkal qilmadi. Shumpeter muvozanatni nomukammal deb hisobladi, u oʻzgaruvchan muhit doimiy ravishda rentabellikni oshirish uchun resurslarni optimal taqsimlash haqida yangi maʼlumotlarni taqdim etishini koʻrsatdi. Baʼzi odamlar boshqalardan oldin yangi maʼlumotlarni olishadi va tadbirkorlik foydasiga erishish uchun resurslarni qayta birlashtiradi. Shumpeterning fikricha, tadbirkorlar innovatsiyalardan ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizigʻini yuqoriroq darajaga oʻtkazish uchun foydalanadilar^[11].
XXI asr[tahrir | manbasini tahrirlash]
2000-yillarda tadbirkorlik biznes tashabbuslaridan kelib chiqqan holda ijtimoiy tadbirkorlikka qadar kengaytirilgan, bunda biznes maqsadlari ijtimoiy, ekologik yoki gumanitar maqsadlar va hatto siyosiy tadbirkor tushunchasi bilan birga izlangan edi. Mavjud firma yoki yirik tashkilot ichidagi tadbirkorlik ichki tadbirkorlik deb ataladi va yirik korxonalar „yon“ shoʻba korxonalari boʻlgan korporativ korxonalarni oʻz ichiga olishi mumkin.
Tadbirkorlar — bu tavakkal qilishga tayyor boʻlgan va resurslarni rejalashtirish, tashkil etish va joylashtirish, koʻpincha yangi mahsulot yoki xizmatlarni yaratish yoki mavjud boʻlgan xizmatlarni yaxshilash uchun innovatsiyalar qilish orqali bozor imkoniyatlarini qoʻlga kiritish uchun tashabbus koʻrsatadigan etakchilardir. 2000-yillarda „tadbirkorlik“ atamasi tadbirkorlik tashabbuslariga olib keladigan oʻziga xos mentalitetni oʻz ichiga olgan holda kengaytirildi, masalan, ijtimoiy tadbirkorlik, siyosiy tadbirkorlik yoki madaniy tadbirkorlik.
Global Entrepreneurship Monitor asoschisi Pol Reynoldsning soʻzlariga koʻra, „Ular pensiya yoshiga yetganlarida, Qoʻshma Shtatlardagi barcha ishlaydigan erkaklarning yarmi bir yoki bir necha yil davomida oʻz-oʻzini ish bilan taʼminlagan boʻlishi mumkin edi, har toʻrtdan biri olti yil yoki undan koʻproq vaqt davomida oʻz-oʻzini ish bilan taʼminlashi mumkin. Yangi biznesni yaratishda ishtirok etish amerikalik ishchilar oʻz martabalari davomida keng tarqalgan faoliyatdir^[12]“. Soʻnggi yillarda tadbirkorlik AQShda ham, Gʻarbiy Yevropada ham iqtisodiy oʻsishning asosiy omillaridan biri sifatida eʼlon qilinmoqda.
Tadbirkorlik faoliyati tashkilotning turiga va ijodkorlik qobiliyatiga qarab sezilarli darajada farqlanadi. Tadbirkorlik koʻlami boʻyicha bitta, yarim kunlik loyihalardan tortib, koʻplab ish oʻrinlarini yaratishi mumkin boʻlgan yirik, jamoaviy korxonalargacha esa anchagina farq qiladi. Koʻpgina „yuqori qiymatli“ tadbirkorlik korxonalari biznesni qurish va kengaytirish uchun kapital toʻplash uchun venchur kapitali yoki farishta mablagʻlarini izlaydilar^[13]. Potentsial tadbirkorlarni qoʻllab-quvvatlaydigan koʻplab tashkilotlar mavjud, jumladan, ixtisoslashgan davlat idoralari, biznes inkubatorlar (ular foyda olish uchun emas, foyda berish uchun boʻlishi mumkin yoki kollej yoki universitet tomonidan boshqarilishi mumkin), texnoparklar va jamoat tashkilotlari, ular qatoriga kiradi. tashkilotlar, shu jumladan notijorat, xayriya tashkilotlari, fondlar va biznesni himoya qilish guruhlari (masalan, savdo palatalari).