Referat Tema: Ekonomika teoriyasi Tayarlaģan: Gadanyazov Jasur Qabillaģan: Jubanova Bayramgul Nukus 2023

Referat

Tema: Ekonomika teoriyasi


Tayarlaģan: Gadanyazov Jasur

Qabillaģan: Jubanova Bayramgul

Nukus 2023

REJE:

• 
  Ekonomika teoriyası haqqinda túsinik
  

• 
  Ekonomikalıq túsinikler
  

• 
  Abstraksiyalaw
  

Ekonomika teoriyası — insanlardıń sheksiz mútajliklerin qandırıw ushın sheklengen resurslardan nátiyjeli paydalanıwdı hám xojalıq júrgiziw processinde túrli tárepler arasında júzege keliwshi munasábetlerdi uyreniwshi pán. Economics termini áyyemgi grek tilindegi οἶκος (oikos, „uy“) + νόμος (nomos, „odat“ yamasa „qonun“), sonday eken „uy (xojalıǵı ) ni júrgiziw qaǵıydalari“ jıyındısı οἰκονομία (oikonomia, „uy xojalıǵın basqarıw“) sózinen alınǵan.

Ekonomika teoriyası páni kóplegen mektep hám jónelislerden ibarat. Ekonomika páni mudamı ózgeriwde bolǵanı sebepli onıń rawajlanıwı hám tariyxıy retrospektivasi menen ekonomika tariyxı páni shuǵıllanadı.
Ekonomikanıń nızam -qaǵıydaları, túsinikleri hám rawajlanıw principlerıni uyreniwshi umumekonomikalıq hám teoriyalıq pán. Ekonomika teoriyası shet el mámleketlerinde „Ekonomiks“, „Ekonomika“ hám „Siyasiy ekonomika“ atları menen, MDH mámleketlerinde „Ekonomika teoriyası“ atı menen júritiledi. Ekonomika teoriyası ekonomikanı ulıwma tárepinen hám hár bir ekonomikalıq sistemaǵa nátiyjeni ámelde qollanıwan úyrenedi, ekonomikalıq hádiyselerdi mikro hám makro hám de jáhán ekonomikası dárejesinde analiz etedi. Bul pán Ózbekstanda „Ekonomikalıq bilim tiykarlari“ retinde mekteplerde, „Ekonomika tiykarlari“ retinde kolledj hám akademikalıq liceylerde hám „Ekonomika teoriyası“ retinde joqarı oqıw orınlarında uyreniledi. Ekonomika teoriyası sociallıq pán bolıp, tavar hám xızmetlerdiń islep shıǵarılıwı, bólistiriliwi hám tutınıw etiliwi processlerin úyrenedi.
Ekonomika teoriyasınıń predmeti adamlardıń sheklengen ekonomikalıq resurslar sharayatında alternativ xojalıq júrgiziw tiykarında óz mútajliklerin qandırıwǵa qaratılǵan xattiharakatlari, olardı belgileytuǵın ekonomikalıq shártsharoitlar esaplanadı. Bul pán xojalıq jurgiziwshi sub'yektlarning (firmalar, shańaraq, ayırım individ hám mámleket) ekonomikalıq xattiharakatlarini pútinlikte úyrenedi. Onıń izertlew ob'yekti ekonomikalıq hádiyseler bolıp, olar islep shıǵarıw, ayırbaslaw, bólistiriw hám tutınıw salasında júz beredi. Tábiyiy sharayat — bul ıqlım, topıraqtıń dúzilisi, jer astı baylıqlarınıń mik, dári, ósimlik hám haywanot dúnyasınan, adamlardıń jumıs qábiletinen ibarat, bul faktorlar ekonomikalıq iskerlikke tásir etpey qalmaydı.
Ekonomika teoriyası óz predmetin bir qatar stilistik principlerdi qollaǵan halda úyrenedi: barlıq ekonomikalıq hádiyselerdiń pútinligin, ekonomikalıq sistema payda etishini, bul sistemada olardan hár biri óz ornına ıyelewin, olar bir-birine tásir etiwin názerde tutadı ; ekonomikalıq haqıyqatlıqtı qatıp qalǵan halda emes, bálki rawajlanıwda hám jańalanishda alıp qaraydı, bir haqıyqatlıq ornına basqası júzege keliwi, formaan eski hádiyselerde jańa mazmun bolıwın esapqa aladı ; insannıń xojalıq iskerligine tekǵana ekonomika, bálki tábiyaat nızamları da tásir etiwine itibar beredi. Tábiyaat adamlıq jámiyeti bolmasada, ámeldegi bo'laveradi, lekin jámiyet tábiyaattan sırtda bola almaydı, sebebi ol tábiyaat resurslarini isletiw menen boglik, tábiyaat ekonomikanıń materiallıq hasası ; ekonomika daǵı ózgerisler tábiyaat daǵı ózgerislerge qaraǵanda oǵada tez baradı, usınıń sebepinen ekonomikanıń rawajlanıw nızamları mudami ózgerip turadı ; tábiyiy hádiyseler kisiler qatnasıwisiz o'zo'zidan júz bersa, iqti-sodiy hádiyseler kisiler iskerligi orkali júz beredi, biraq bul iskerlikti obiektiv sharayat talap etedi; ekonomika teoriyası texnologiyanı bevo-sita úyrenmasada, onıń ekonomikaǵa tásirin chetlab ótpeydi, kerisinshe, esapqa aladı. Ol texnika -texnologiyanı engiziw yamasa etpeslikning iktisodiy shegaraların teoriyalıq tiykarlaydı ; ekonomikanı sap halda emes, bálki oǵan sociallıq-siyasiy, psixikaxloqiy, milliy-demokratiyalıq faktorlar tásirin inabatqa alıp úyrenedi. Ekonomika — social ómirdiń bir bólegi, sol sebepli jámiyet de onıń tásirinen jıraq emes.
Ekonomika teoriyası siyasatti úyrenmasada, onıń ekonomikaǵa tásiri menen shuǵıllanadı, sebebi tuwrı saylanǵan siyasat ekonomikaǵa unamlı, kerisinshe bolǵanda bolsa oǵan unamsız tásir ótkeredi. Iktisodiy jaǵdaynı esapqa alatuǵın, sol jaǵdayda nızamlardıń ámel etiwi, sonlıqtan, ekonomikalıq zárúrat bar ekenligin, onı júzege shıǵarıw ilajların belgileytuǵın siyasat ekonomikalıq rawajlanıwǵa aktiv tásir etedi. Usı mánisten alıp qaraǵanda ekonomikanı siyasattiń ilimiy hasası dep esaplaw múmkin. Ekonomika teoriyası ekonomika daǵı túrli hádiyseler, processlerdi úyrengende olar nızam -túsinikler dárejesinde ilimiy tárepten yzohlab beriledi.

Ekonomikalıq túsinikler — ekonomikanı úyreniwde qollanılatuǵın teoriyalıq bilimler bolıp, olar real ekonomikalıq haqıyqatlıqtıń ilimiy ańlatpa etiliwi bolıp tabıladı. Olar 2 gruppaǵa bolıp uyreniledi: Umumekonomikalıq túsinikler — ekonomikalıq rawajlanıwdıń hámme basqıshlarına tán túsinikler, mas, miynet, islep shıǵarıw, ónim, jumıs kúshi, resurs sıyaqlılar. Ayırım sociallıq-ekonomikalıq sistemaǵa tán túsinikler, mas, pul, talap, usınıs, baha, kredit, emissiya, inflyasiya sıyaqlılar ayırım sistemaǵa xos bolıp tabıladı. Ekonomika teoriyasında ekonomikalıq process hám hádiyselerdiń belgilerin ulıwmalastırıw tiykarında ekonomikalıq nızamlar tariyplanadi.

Ekonomika teoriyasınıń eń tiykarǵı analiz usılı — bul abstraksiyalash (abstraktlastırıw ) tiykarında juwmaqlar shıǵarıw bolıp tabıladı.
Batıs daǵı „Ekonomiks“ avtorları R. Makkonnell hám L. Bryu jazıwısha, teoriya — bul laboratoriya páni emes. Usınıń sebepinen teoriyada ilimiy abstraksiyalash usılı bas orın tutadı. Bul usıl — ekonomikalıq hádiyselerdi olarǵa tásir etiwshi o'tkinchi, ekinshi dárejeli faktlardan erkin etken tárzde taxdil etip, teoriyalıq ulıwmalastırıw, ilimiy juwmaqlar shıǵarıw bolıp tabıladı. Bul usıl ekonomikalıq hádiyselerdiń tábiyaatın biliw, olarǵa tán nizamlıqlardı ashıw imkaniyatın beredi.
Abstraksiyalaw tiykarında túsinikler hám nızamlar tariyplanadi, olar ilimiy mámilege kiritiledi. Abstraksiyalaw júz bergende ekonomikaǵa tiyisli tiykarǵı, ornıqlı, mudami júzege shıǵıp turatuǵın faktlar ajıratıp alınadı, olar ortasındaǵı baylanısıw anıqlanadı. Bulardıń hámmesi oylaw arqalı atqarıladı. Abstraksiyalaw bolmasa oǵada kóp, tártiplenbegen faktlar arasında o'ralashib qalıp teoriyalıq juwmaq etip bolmaydı. Abstraksiyalaw — bul ekonomikanıń teoriyalıq modelin jaratıw bolıp tabıladı.
Teoriyada induktiv usıl qollanılǵanda ayırım hádiyselerdi úyreniwden olardı ulıwmalastırıp, juwmaqlar shıǵarıwǵa ótiledi. Deduktiv usıl qollanılǵanda ulıwma juwmaqlardan menshikli juwmaqlarǵa, ulıwmalıqtan anıqlaw hádiyselerge ótiledi.
Ekonomika teoriyasında tariyxıy hám logikalıq usıllar da bar. Tariyxıy usıl hádiyselerdi rawajlanıwda alıp qaraydı. Logikalıq usıl túrli hádiyselerdiń ishki logikalıq baylanısların anikdab, ulıwma juwmaq shıǵarıwda qollanıladı.
Ekonomika teoriyasında muǵdarlıq hám sapa analizi birgelikte qollanıladı. Muǵdarlıq analiz júz bergende ekonomikalıq — matematikalıq modellestiriw de qatnasadı. Bunda ekonomikalıq ózgerisler muǵdaran analiz etiledi, olar ortasındaǵı baylanıs baylanısıwlar da muǵdaran olshenedi, olardıń qanshelli ózgeriwi bahalanıp, prognozlar islep shıǵıladı. Bul usıl járdeminde ekonomikalıq modeller jaratıladı (qarang Ekonomikalıq tarakqiyot modeli). Ekonomika teoriyasında gipoteza hám paradigmalar qollanıladı. Ilimiy paradigma bul Ekonomika teoriyasında qabıl etilgen analiz usıllarına tayanǵan halda sheshiletuǵın mashqalanı qanday sheshimi bolıwın belgilew bolıp tabıladı.
Ekonomika teoriyası, tiykarlanıp, úsh wazıypanı atqaradı : a) ekonomika nizamlıqların aqıl etiw, ekonomikalıq bilim beriw, ekonomikalıq sawatlılıqtı asırıw ; b) basqa ekonomikalıq pánler ushın tiykar retinde xizmet etiw, olarǵa teoriyalıq negiz bolıw ; v) ekonomikalıq siyasatqa tiyisli ámeliy usınıslar beriw, siyasatti islep shıǵıwda teoriyalıq tayansh bolıw. Ekonomika teoriyası basqa ekonomikalıq pánler menen ajıralmas boglangan. Birinshiden, olardıń jetiskenliklerin ulıwmalastırǵan halda jańa juwmaqlar menen boyib baradı. Ekinshiden, umumekonomikalıq teoriyaǵa tiyisli juwmaqlar menen qurallantırǵan halda olardıń rawajlanıwına kómeklesedi.
Ekonomika teoriyası pánine 17-asirde Evropada tiykar salınǵan, bul bazar munasábetleriniń rawajlanıwı menen baylanıslı bolıp, onıń nızam hám qaǵıydaların biliwge umtılıw Ekonomika teoriyasın júzege alıp kelgen. Ol Batısda payda bolsada, onı azıqlantırǵan ekonomikalıq ideyalar daslep Shıǵısda, xu-susan, Oraylıq Aziyada qáliplesken. Bul orında Abu Ali ibn Sino, Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Alisher Navaiy, Ámir Temur, Mırza Ullıbek dóretpelerin eslew jetkilikli bolıp tabıladı. Ekonomika teoriyası daslep „Siyasiy ekonomika“ atı menen júzege kelgen. Bul túsinikti birinshi ret A. Monkretyen (Fransiya ) óziniń „Siyasiy ekonomika haqqında traktat“ shıǵarmasında (1615 y.) qollaǵan. A. Monkretyen hám T. Qadaǵan (Angliya ) Ekonomika teoriyası daǵı merkantilizm aǵımına tiykar salıwǵan.
Olardan keyin fiziokratlar mektep payda boldı (18-ásir). Onıń eń iri wákilsi „Ekonomikalıq kesteler“ kitapınıń (1758 y.) avtorı F. Kene (Fransiya ) bolıp tabıladı. Ekonomika teoriyası tariyxda eń abıraylı orın iyelegen aǵıs bul klassik siyasiy ekonomika bolıp, onıń wákilleri A. Smit hám D. Rikardo (Angliya ) esaplanadı (qarang Klassik siyasiy ekonomika mektepleri). Bul mektep 18-ásir aqırı — 19 -ásirdiń baslarında belgili hám ob-ro'li aǵıs esaplanǵan. 19 -ásirdiń 2-yarımınan 20 -ásir baslarına shekem Ekonomika teoriyasında marjinalizm mektep tiykarǵı orındı iyelep keldi. Bunıń tiykarǵı wákilleri K. Menger, F. vizer, E. Byom-Baverk (Avstriya ), Ol. Jevons esaplanadı.
19 -ásirdiń aqırı hám 20 -ásir dawamında Ekonomika teoriyasında 3 jónelis payda boldı :Birinshisi — neoklassik jónelis bolıp, onıń ózi monetarizm [A. Marshall (Angliya ), M. Fridmen (AQSH) ] hám neoliberalizm — [L. Mizes (Avstriya ), F. Xayek (Angliya ) hám L. Erhard (Germaniya ) ]ga bólinedi.
Ekinshisi — keynechilik baǵdarı bolıp, onıń iri wákilleri J. M. Keyns (Angliya ), J. Robinson (Angliya ), A. Xansen hám P. Samuelson (AQSH) lar esaplanadı.
Úshinshisi — institutsional social jónelis bolıp, onıń kózge kóringen wákilleri T. veblen, J. Komons, Ol. Mitchell, J. Gelbreyt (AQSH). 21-ásir basına kelip, monetarizm mektep ústin turatuǵınlıqqa iye boldı, sebebi onıń usınısları kópshilik mámleketler degi ekonomikalıq siyasatda óziniń ámeliy ańlatpasın taptı.

Paydalanılǵan ádebiyatlar :

• 
  D. Azimov “Iqtisodiyot nazariyasi”
  

• 
  D. Tojiboeva “Iqtisodiyot nazariyasi”
  

• 
  www.hozir.org
  

• 
  www.wikipedia.com