Referati topshirdi : Muhammadali Aliyev Qabul qildi : N. Mamadaliyev

statik,
yarimstatik va dinamik shakllari mavjud. Tayanch, statik, yarimstatik va
dinamik tuzilmalar tezkor xotira uchun ahamiyatli hisoblanadi va ba’zan bu
tuzilmalar tezkor tuzilmalar deb ham ataladi. Fayl tuzilmalari tashqi xotira
uchun mos ma’lumotlar tuzilmasi hisoblanadi.

---

Ma’lumotlar tuzilmasining yana bir muhim belgisi uni tashkil etuvchi
elementlarning tartiblanganlik xususiyati hisoblanadi. Ushbu belgisi
bo’yicha chiziqli va nochiziqli tuzilmalarga ajratish mumkin.
Chiziqli
tuzilma
elementlarining
xotirada
o’zaro
joylashish
xususiyatlariga qarab xotirada elementlari ketma-ket taqsimlangan (vektor,
satr, massiv, stek, navbat) va xotirada elementlari erkin bog’langan
ko’rinishda taqsimlangan (bir bog’lamli, ikki bog’lamli ro’yxatlar) kabi
turlarga ajratish mumkin.
Dasturlash tillarida “ma’lumotlar tuzilmasi” tushunchasi “ma’lumotlar
turi” tushunchasi bilan chambarchas bog’liq. Ixtiyoriy ma’lumot, ya’ni
konstanta, o’zgaruvchi, funktsiya yoki ifodaning qiymati o’zining turi bilan
ajralib turadi.
Har bir tur bo’yicha axborot bir qiymatli aniqlanadi:
1) ko’rsatilgan turdagi ma’lumotni saqlash tuzilmasi, ya’ni birinchidan
unga xotira ajratish va xotiradagi ma’lumotni taqdim etish, ikkinchidan
ma’lumotning ikkilik kodda tasvirlanishi;
2) tavsiflangan turdagi u yoki bu ob’ektning qabul qilishi mumkin
bo’lgan qiymatlari to’plami;
3) tavsiflangan turdagi ob’ekt ustida bajarish mumkin bo’lgan amallar
to’plami.
Ma’lumotlar va algoritmlarni strukturalashtirish (tuzilmalashtirish)
Ma’lumotlar tuzilmalarini bilish, ularni saqlash va qayta ishlash

---

xotirani tejash va protsessor vaqti sarfini kamaytirish nuqtai nazaridan eng
samarali
usullarni
qo’llash
imkonni
beradi.
Yana
bir
afzalligi,
ma’lumotlarga tuzilmaviy yondoshuv murakkab dasturiy mahsulotlarni
yaratish imkoniyati hisoblanadi. Zamonaviy dasturiy paketlar juda
murakkab mahsulotlar hisoblanib, bunda minglab, millionlab satrli kodlarni
hisoblashga to’g’ri keladi. Tabiiyki, bunday dasturiy mahsulotlarni
“birdaniga (bir vaqtning o’zida)” ishlab chiqish imkoniyati yo’q, bular ba’zi
bir tuzilmalar, ya’ni ularning tashkil etuvchi qismlari va ular orasidagi
bog’liqliklar ko’rinishida ishlab chiqilishi mumkin. To’g’ri tuzilmaga
keltirilgan mahsulotni ishlab chiqishning har bir bosqichida ishlab
chiquvchining diqqatini mahsulotning alohida qismlariga qaratilishini talab
etadi.
Katta dasturiy mahsulotlarni tuzilmalashtirishda mumkin bo’lgan
yondoshuvlar mavjud. Bulardan biri algoritmlarni tuzilmalashtirishda
“yuqoridan quyiga” loyihalash yoki “yuqoridan quyiga dasturlash”
yondoshuvi bo’lsa, ikkinchisi, ma’lumotlarni tuzilmalashtirishda esa,
“quyidan yuqoriga” loyihalash yoki “quyidan yuoriga dasturlash”
yondoshuvlari hisoblanadi.
Birinchi holatda (yondoshuvda) dastur bajarishi kerak bo’lgan
harakatlar tuzilmalashtiriladi. Ishlab chiqilishi ko’zda tutilgan katta va
murakkab dasturni loyihalash kichik hajmdagi bir nechta qism
masalalarning yechimlari ko’rinishida hal qilinadi. Shunday qilib, qo’yilgan
masalaning to’liq yechimini taqdim etuvchi eng yuqorida turuvchi dasturiy
modul, qismmasalalarni yechimini beruvchi modullarga murojaatni amalga
oshiradigan yetarli darajada juda oddiy bo’lib chiqadi. Loyihalashning
birinchi bosqichida qismmasalalarning dasturiy modullari “qopqoq”
ko’rinishda amalga oshiriladi. Shundan so’ng har bir qismmasala o’z
navbatida yuqoridagi qoida bo’yicha dekompozitsiya (qismlarga ajratish)
qilinadi. Qism masalalarga ajratish jarayoni dekompoziyaning keyingi
bosqichida aniq bir masalaning yechimini beradigan holatga kelgunga
qadar davom ettiriladi. Dekompozitsiyaning eng quyi holati eng kichik
instrumental vosita darajasigacha keltirilishi (masalan, tanlab olingan
dasturlash tilidagi bitta operatorgacha dekompozitsiyalash) mumkin.
Ikkinchi yondoshuvda tuzilmalashtirish ma’lumotlarga asoslanadi. Har
bir dasturiy mahsulot uchun hamma vaqt Buyurtmachi mavjud.
Buyurtmachida esa kiruvchi ma’lumotlar bo’lib, ishlab chiqiladigan dasturiy
mahsulot
ushbu
kiruvchi
ma’lumotlarni
chiquvchi
ma’lumotlarga
akslantirish xususiyatlarini o’z ichiga olgan bo’lishi kerak.
XULOSA

---

Dasturlashning instrumental vositalari esa faqat tayanch (oddiy,
sodda) ma’lumotlar turi va ular ustida bajariladigan amallarni taqdim etadi.
Tayanch ma’lumotlar turini qayta ishlash uchun yoki buyurtmachining
kiruvchi ma’lumotlariga moslashtirish uchun dasturchilar juda murakkab
ma’lumotlar turlari va ular ustida bajariladigan yangi amallarni yaratishi
kerak bo’ladi. Ma’lumotlar turini kompozitsiya (birlashtirish) qilishning
oxirgi bosqichida masalaning to’liq yechimini beruvchi mos ravishda
kiruvchi va chiquvchi ma’lumotlar va ular ustida bajariladigan amallarni
tadbiq etishladi.
Ixtiyoriy loyihani amalga oshirishda qarama-qarshi amallar, ya’ni
ma’lumotlar tuzilmalarini ishlab chiqish natijalari bo’yicha algoritmning
tuzilishini doimiy ravishda tuzatib borish va aksincha, algoritmlarga mos
ravishda ma’lumotlar tuzilmasida tuzatishlar kiritish ishlari bajarib boriladi.
Adabiyotlar
1. [RU] Алфред В. Ахо., Джон Э. Хопкрофт, Джефри Д. Ульман.
Структура данных и алгоритмы. //Учеб.пос., М.: Изд.дом: "Вильямс",
2000, — 384 с.
2. [EN] Adam Drozdek
.
Data structures and algorithms in C++. Fourth
edition.Cengage Learning, 2013.
3. [UZ] Narzullaev U.X., Qarshiev A.B., Boynazarov I.M. Ma’lumotlar
tuzilmasi va algoritmlar. //O’quv qo’llanma. Toshkent: Tafakkur
nashriyoti, 2013 y. – 192 b.
4. [RU] Лойко В.И. Структуры и алгоритмы обработки данных.
Учебное пособие для вузов. - Краснодар: КубГАУ. 2000. - 261 с., ил.