Registon ansambili oʻzining rang-barang koshinkori bezaklari; naqshinkori peshtoqlari, ulkan gumbazlari bilan Oʻrta Osiyo meʼmorchligining noyob yodgorligi hisoblanadi

Registon ansambli — Samarqandning Registon maydonida 3 Madrasa {Ulugʻbek madrasasi, Tillakori Madrasasi, Sherdor Madrasasi) dan iborat meʼmoriy majmua. Dastlab Ulugʻbek madrasasi (1417—1420 yy) bunyod etilib, keyinchalik qarshisiga — maydon sharqiga Ulugʻbek xonaqohi (1424-y), shimolga Mirzoyi karvonsaroyi, janubga Alika Koʻkaldosh Juma masjidi (1430 y) qurdirgan, yonida esa yogʻochdan hotamkori uslubida masjidi Muqatta va Abusaid madrasasi qurilgan.
15-a.ning 20—40y.larida Registon hashamatli meʼmoriy ansamblga aylangan.
17-a.da Samarqand hokimi Yalangtoʻsh Bahodir vayrona holatdagi Ulugʻbek xonaqohi oʻrniga Sherdor Madrasa (1619—1635/36)ni, Mirzoyi karvonsaroyi oʻrniga Tillakori madrasa masjidi (1646/47— 1659/ 60)ni qurdirgan.
Registon ansambili oʻzining rang-barang koshinkori bezaklari; naqshinkori peshtoqlari, ulkan gumbazlari bilan Oʻrta Osiyo meʼmorchligining noyob yodgorligi hisoblanadi. Qadimiy Samarqand shahrining rasmiy markazi Registon maydoni boʻlib, bu yerda uchta madrasa qad koʻtargan: Ulugʻbek madrasasi (1417-1420), Sherdor madrasasi (1619-1636), Tillakori madrasasi (1647-1660).
Registon - qadimiy ilm, taʼlim muassasalari joylashgan joy boʻlib, sharqdagi shahar qurilishi sanʼatining eng koʻzga koʻrinarli namunalaridan biri hisoblanadi. U haqda Temuriylar faxr bilan: „Kim bizning kuch- qudratimizga shubha qilsa, kelib biz qurgan binolarni koʻrsin“, deganlar. 2001- yilda bu uch madrasa UNESCOning butun dunyo yodgorliklari roʻyxatiga kiritilgan. Registon maydoni- tarixda shaharning ilm-fan, siyosat va diniy markazi bo’lgan. “Registon ” so’zi “qumloq joy” degan ma’noni anglatadi.
O’rta asrlarda hamma katta shaharlarda markazlar “Registon” deb atalar edi. Shu nomdagi maydonlar Buxoro, Shahrisabz va Toshkentda ham bo’lgan. Samarqanddagi maydon esa O’rta Osiyodagi eng mahobatli va tahsinga sazovor maydonlardan biri edi. Bu maydonda bir necha ming yillik tarix mujassam. Amir Temur podshohligi davrida Registon Samarqandning markaziga aylantirildi. Ulug’bek davri (1409-1447) da esa maydon bundan ham muhimroq ahamiyatga ega bo’ldi.
Zamonaviy Registon ansambli o’zida Ulug’bek madrasasi (1417-1420), Sherdor madrasasi (1619-1636) va Tillakori masjid-madrasasini (1647-1660) mujassam etadi. Registonning janubiy tomonida xalq orasida “Childuxtaron” deb atalmish xonaqoh va maqbaralar joylashgan edi. Ularni Ko’chkunchixon (1527-1530) qurdirgan edi va Tillakori madrasasiga qo’sh qilib bunyod etilgan edi. U 1904-yilgi zilziladan so’ng xarobaga aylanib, 1910-yili butunlay buzilgan va o’rni maydon bo’lib qolgan. 100 yil orasida oxirgi ko’rinishini olgan bu Registonni ko’rish ishtiyoqida butun dunyo sayyohlari tashrif buyurishadi.

Registon deyilganda Sharq mamlakatlarida, shu jumladan, O'zbekistonda ham shaharning markaziy maydoni tushunilgan. Tarixda bunday maydonlarda turli tadbirlar - bayramlar, sayilar, tomoshalar o'tkazilgan. Maydon o'yilib ketmasligi uchun uning ustiga mayda tosh yotqizilgan. Keyinchalik Registon maydonida Ulug’bek, Sherdor va Tillakori madrasalaridan iborat me'moriy majmua bunyod etildi Ulug'bek madrasasi XV asrda qurildi. U ikki qavatli bo'lib, atrofi hujra va darsxonalar bilan o'ralgan. Madrasalaming qolgan ikkitasi - Sherdor va Tillakori madrasalarini XVII asrda Samarqand hokimi Yalangto'sh Bahodir qurdirgan. Sherdor madrasasi Ulug'bek madrasasining ro'parasida joylashgan. Madrasa to’rt burchakli va ikki qavatli qilib qurilgan . Peshtoqqa qizg'ish zarhal tusli Sher oq ohuni quvib borayotgani tasvirlangan. Quyosh esa bodomqovoq, qiyiq ko'zli qilib tasvirlangan. Peshtoqning ikki tomonida gumbazli darsxona va masjid joylashgan. Tillakori (tilla bilan ishlangan) madrasasi dastlab Yalangto'shbiy kichik madrasasi deb nomlandi. Madrasa binosidan o'rin Olgan masjidning bezagiga ko'p miqdorda oltin sarflangani uchun madrasa Tillakori nomini oldi. Samarqand shahrining 2750 yilligi munosabati bilan Tillakori madrasasida ham katta ta 'mirlash ishlari amalga oshirildi. Bugungi kunda Registon maydonida mashhur «Sharq taronalari» xalqaro musiqiy festivallari o'tkazilib kelinmoqda.
Registon maydoni - Samarqandning yuragi. Registon so'zi "qumli joy" degan ma'noni anglatadi. Registon uch tomondan muhtasham binolar bilan o'ralgan: (1417 - 1420), Sher-Dor madrasasi (1619 - 1636), (1647 - 1660).
Tamerlan davrida Registon shahar maydoni bo'lgan, Tamerlanning qo'shinlari, yurish uchun yo'lga chiqib, shaharni tark etishdan oldin bu maydonda to'plangan. Tamerlanning nabirasi, ilmlarning buyuk homiysi va o'zi olim, olim Ulug'bek uning hukmronligi davrida maydonning maqsadini o'zgartirdi.
17-asrda Registonda Sher-Do'r va Tillya-Kari madrasalarining ikkita monumental binosi qurildi. Ular o'zining badiiy va me'moriy xususiyatlari jihatidan o'zlarining prototipi - o'lmas me'moriy yodgorlik - Ulug'bek madrasasidan hali ham past bo'lishiga qaramay, o'zining ajoyib hajmi va bezak hashamati bilan ajralib turadi.
O'sha paytda keng tarqalgan bir xil turdagi monumental binolarni taqqoslash usuli bu erda yangi echimni topdi. Binolarning jabhalari shunday joylashtirilganki, ularni birlashtirgan maydon uchta katta peshtaxtali bir tomonda katta ochiq hovli sifatida qabul qilinadi. Registonga yaqinlashayotgan odamning nigohi oldida favqulodda ulug'vorlikka to'la tomosha darhol ochiladi. Katta geometrik aniq me'moriy hajmlar ritmik ravishda takrorlanadi. Binolarning peshtaklari tomoshabinga ulkan kamar bilan qarama-qarshi bo'lib, ular uchli, uchi yuqoriga qarab, kuchli ustunlar va devorlarga bosilgan me'moriy massaning ulkan og'irligini his qiladi. Arklar qudratli taranglikda muzlab qolgandek tuyuldi va qandaydir g'ayritabiiy kuch devorlar, gumbazlar, ustunlar va minoralar massasini harakatsiz turishiga olib keladi, ularning yuzasida plitalar bilan ishlangan naqshlar va yozuvlarning yorqin ranglari osoyishta porlaydi.
Kuchli rang-barang akkordlar, ba'zan devorlar va ustunlarning katta tekisliklarini qoplagan yoki to'yingan to'yingan rangli panjarali, g'ildiraklarning nishlarida, kamar timpanalarida, gumbazlarning qovurg'ali yuzasida ko'k, och ko'k yoki to'q sariq-sariq rangli dog'lar ustunligi bilan rangli panjara bilan bezatilgan.

1417 yilda Ulug'bek Registon maydonida keyinchalik uning nomi bilan ataladigan madrasa qurilishini boshladi. Ulug'bek madrasasida dastlab 50 hudjrkel bo'lgan bo'lib, ularda madrasada tahsil olayotgan yuzdan ziyod talaba yashagan. Keyinchalik, madrasa yonida masjid, xonaka va karvonsaroy kabi binolarning butun ansambli qurildi.

Madrasada bu erda taniqli olimlarning (Qozi-zade Rumiy, Maulan Kashani, Maulana Kushchi) butun galaktikasidan tashqari matematika, geometriya, mantiq, tabiatshunoslik, astronomiya (shu jumladan astrologiya) bo'yicha ma'ruzalarini, inson va dunyo ruhi, ilohiyot haqidagi ta'limotlar to'plamlarini o'qigan. Ulug'bekning o'zi dars bergan. Ulug'bek rektor sifatida sodda, ammo juda o'qimishli odam - Maulan Muhammad Xavfini tanladi. Madrasa ochilgan kuni Xavfi 90 olim ishtirokida ma'ruza o'qidi, ammo ma'ruzalarni Ulug'bekning o'zi va Kazy-zade Rumiydan (Ulug'bekning o'qituvchisi) boshqa hech kim tushuna olmadi.
Ulug'bek madrasasi portalida Qur'ondan an'anaviy iqtiboslar bilan bir qatorda quyidagi xabar ham bor: «Ushbu uy haqida aytishimiz mumkin: bu odamlar uchun ko'p qirrali yorug'lik, to'g'ri yo'l, ko'rish qobiliyati to'g'ri odamlar uchun rahm-shafqat. Sultonning o'g'li, ushbu ilm va marhamat binosining asoschisi, tinchlik va imonni qondiradigan munosib Sulton Ulug'bek Gurgan. Alloh o'z hukmronligining saroyini saqlasin, uning davlati mavjud bo'lguncha uning poydevorini mustahkamlasin. Ushbu ulug'vor madrasada yashash haqiqatan ham yaxshi: Assalomu alaykum! Siz mehribon edingiz, unda abadiy qoling va unga kiring. 820 yil (1417). Ma'lum bo'lishicha: bu bino dunyodagi eng zo'r va eng baland bino, san'at va ishdagi eng mukammal bino bo'lib, ilm-fan asoslari va najot yo'lidagi ko'rsatmalaridan dalolat beradi; unda yashovchi shariat va fatvo ahli; shuning uchun bu buyuk maktab "olimlar unda yashaydi" deb nomlangan.
Madrasa ichki hovli va maydonga qaragan ulkan pestak bilan kanonga binoan rejalashtirilgan. Ushbu binoning me'mori aniq ma'lum emas, ammo Ulug'bekning zamondoshi, tarixchi Vasifiydan bu Qozizoda Rumiyning shogirdi Kamaleddin Muxandis bo'lganligi to'g'risida xabar bor.
Ulug'bek madrasasi - yopiq to'rtburchaklar shaklidagi hovli, uning orqa tomonida masjid tomoshabinlari bo'lgan. Ansamblning burchaklarida 4 ta minora bor edi. Hovli atrofida tashqi tomondan ochilgan ikki qavatli kamarlar bor edi, ularning orqasida ellik hujr hujrasi joylashgan bo'lib, ularda bu erda tahsil olayotgan yuzdan ziyod talaba yashagan. Maydonda ulkan portal ochiladi. Xuddi shu portallardan yana uchta, ammo kichikroq, binoning boshqa uch tomonida joylashgan edi. Orqa portal masjidga kirish vazifasini bajargan. Portallar eng ajoyib qurilish elementlari. Ular faqat dekorativ funktsiyaga ega, ularning ma'nosi faqat monumentallik va ulug'vorlik taassurotida. Ushbu taassurotga juda oddiy texnika - eshik naychalarining kattalashtirilgan kattaligi erishiladi.
Bino o'zining barcha monumentalligiga qaramay, engillik va inoyat taassurot qoldiradi. Devorlarning og'irligi va qalinligi haqida gapiradigan devorlarning bo'rttirma detallari umuman yo'q yoki minimallashtirilgan. Kichkina dekorativ bezak, devorlarni ko'k-ko'k plitkalar bilan bo'yash, devorning zo'ravonligi g'oyasini yo'q qiladi. Yupqa silindrsimon minoralar binoga doimo moviy moviy osmonga singib ketgandek edi.
Madrasaning dekorativ bezaklari, ayniqsa mozaikalar, sir tonlarining sofligi, ranglar uyg'unligidagi nozik uyg'unlik, chiziqlar chiroyi va naqsh nafisligi jihatidan o'rta asrlar Sharqining dekorativ san'atining eng mukammal asarlariga murojaat qilgan holda, katta nafisligi bilan ajralib turadi. Oq, sariq, yashil, marganets-qora gullar, ko'k va yashil rangdagi pushti pushti pushti asosiy peshtak ustunlarida chuqur ko'k asosiy fonda joylashgan. Oq va sariq yozuvlarning nafis va harakatlanuvchi harflari ingichka spiral kavisli o'simlik poyalari bilan birlashtirilgan.
1932 yilda Ulug'bek madrasasi minorasi to'g'rilandi - bu dunyo amaliyotida misli ko'rilmagan hodisa.
1619 yildan 1636 yilgacha me'mor Abdul Jabbor tomonidan barpo etilgan Sher-dor madrasasi ("Sherlar maskani") va uning me'morchiligida ansamblning birinchi binosi - Ulug'bek madrasasini deyarli aks ettirgan, ammo buzilgan nisbatlarda. U Ulug'bek boshchiligida so'fiylar uchun xonaka (turar joy) joylashgan joyda qurilgan.
O'rta Osiyo madrasalari uchun an'anaviy bo'lgan binoning tashqi qiyofasi baland devorlarning katta bloklari bilan belgilanadi, ularning ustki qismida peshtak, baland baraban va gumbaz minoralari gumbazlari asosiy fasad yonidan ko'tarilib, mutanosib kompozitsiyani hosil qiladi. Kvadrat hovli ikki qavatli hujayralar bilan o'ralgan - hujralar; hovlining har ikki tomonining o'rtasida chuqur ayvan bor; binoning burchaklarida gumbazli auditoriyalar va masjid joylashgan. Hovli oralig'ida pestaks va xujralarning kamarining lanset nishlari ochilib, takrorlanishi o'ziga xos bezak ritmini yaratmoqda.
Marmar panellar, rangli koshinlar va o'yma mozaikalardan tashkil topgan madrasa devorlarining dekorativ bezaklari boy va rang-barang, ammo texnik va badiiy jihatdan temuriylarnikidan pastdir. Mozaikaning ranglari unchalik uyg'un emas; ba'zi panellarda ustun bo'lgan yashil va sariq ranglar rang-baranglikni keltirib chiqaradi. Sher-Do'r madrasasi mozaikasining o'ziga xos xususiyati - peshtak kamarining ulkan timpanalarida jabhada joylashtirilgan, sherlar tasviri ortidagi mayda oq kiyiklarga, odam yuzi va sariq nurlari bilan quyosh tasvirlariga shoshilib turadigan, shag'al yeleli va og'zi ochiq sherlarning tasvirlari. Mozaikaning syujeti madrasaning zamonaviy nomini aniqladi: Sher-Dor, ya'ni sherlar. Hovli kamarining mozaik panellarida juda ko'p jingalak gullar, murakkab ochiladigan bezak naqshini hosil qiluvchi kurtaklar mavjud. Ramziy «hayot daraxti» bo'lgan jingalak vazalardagi yam-yashil guldastalar bilan hoshiyali paneli motifi me'morchilik bezaklarida tez-tez ishlatiladi.
Tashqi dizayndan farqli o'laroq, hujr-hujayralarning ichki qismi qat'iy va astsetikdir. Oq devorlari silliq xona uch qismga bo'lingan: old qismi - uyda qolish va o'qish uchun, uy ehtiyojlari uchun kichkina kiler, oraliq yotoqxona bo'lib xizmat qilgan.