Reja ґ Diqqat haqida tushuncha

Sezgilarning tasnifi, sezgilarning turlari, sezgi
sohasidagi qonuniyatlar.
ґ
Jahon psixologiyasi fanining so’nggi yutuqlari hamda atamalariga binoan sezgilar
quyidagicha klassifikasiya qilinadi. Ushbu tasniflanishning dastlabki ko’rinishi 
ingliz olimi Ch.Sherringtonga taalluqlidir. U reseptorning qaerda joylashganligiga 
qarab, sezgilarni uch turga bo’ladi.
ґ
Tashqi muhitdagi narsa va hodisalarning xususiyatlarini aks ettirishga moslashgan
reseptorlari tananing sirtqi qismida joylashgan sezgilar, ya'ni ekstroreseptiv 
sezgilar;
ґ
Ichki tana a'zolari holatlarini aks ettiruvchi reseptorlari ichki tana a'zolarida, 
to’qimalarda joylashgan sezgilar, ya'ni interoreseptiv sezgilar
ґ
Tanamiz va gavdamizning holati hamda harakatlari haqida ma'lumot (axborot,
xabar) beruvchi muskullarda, bog’lovchi paylarda, mushaklarda joylashgan
sezgilar, ya'ni proprioreseptiv sezgilar.

---

Sezgi turlari 
ґ
- Ko’rish sezgilari;
ґ
- Eshitish sezgilari;
ґ
- Hid bilish sezgilari;
ґ
- Ta'm bilish sezgilari;
ґ
- Teri sezgilari;
ґ
- Muskul - harakat (kinestetik);
ґ
- Statistik sezgilar;
ґ
- Organik sezgilar

---

Ko’rish sezgilari 
ґ
Insonlar tomonidan rang va yoruqlikni sezish ko ’ rish
sezgilari orqali amalga oshadi va seziladigan ranglar
xromatik va axromatik turlarga bo ’ linadi .
Psixofiziologik qonunga ko ’ ra yorug ‘ lik nurlari
uchburchak shisha prizma orqali o ’ tib singanda hosil
bo ’ ladigan rang xromatik ranglar deb atalib , ularga
kamalak ranglar, ya'ni qizil, zarg’aldoq, sariq, yashil, 
havo rang, ko’k, binafsha tuslarini qamrab oladi. Odatda 
oq rang , qora rang , kulrang va ularning turlicha
ko’rinishlari axromatik ranglar deb nomlanadi.

---

Eshitish sezgilari 
ґ
Eshitish sezgilari tovushlarni eshitishdan iborat bo’lib, musiqaviy va 
shovqinli tovushlarni aks ettiradi . Odatda tovushlar oddiy va
murakkab turlarga ajratiladi, ularning birinchisi tonli, ikkinchisi esa 
bir necha tondan tashkil topadi. Tonlardan biri asosiy ton hisoblanib, 
u tovushning balandigini , kuchini belgilaydi, boshqalari keluvchi
tovushlar sanalib , ular obertonlar deyiladi . Musiqa asboblaridan
taralayotgan tovushlarning o ’ ziga xosligi fan tilida tembr deb
ataladi. hatto nutq tovushlari ham ohangli tovushlar (unli tovushlar) 
yoki shovqinlardan (undosh tovushlar) tashkil topgan bo’ladi.

---

Hid bilish sezgilari
ґ
Hid bilish sezgilari hid bilish sezgilariga hidlarni his qilish kiradi va 
ularning organi burun kavagining yuqori tomoni hisoblanib, bu 
yerda hid bilish hujayralari hamda sezuvchi nerv tarmoqlari 
joylashgan. Ular shilliq pardalarda botib turadi. Hidli moddalar 
sezuvchi nervni qo’zg’aydi. Hid bilish markazi bosh miya yarim 
sharlari orqa yuzasining pastki qismida mavjud deb taxmin qilinadi. 
Hidli moddalar hid bilish hujayralariga gaz holatida ta'sir etib, 
kimyoviy reaksiyalar yo’li bilan ularni qo’zg’atadi. Oddiy gaz 
holatidagi hidli moddalar havo bilan nafas olish jarayonida burun 
havosiga kirib keladi, natijada aks ettirish holati hosil bo’ladi

---

Ta'm bilish sezgilari 
ґ
Ta'm bilish sezgilari shirin, achchiq, nordon, sho’r singari mazalarni 
his qilish bilan tavsiflanadi. Ta'm bilish sezgilarining organi tilning 
yuzasi va tanglayning yumshoq qismidan tashkil topgan . Tilning
shilliq pardasida maxsus ta'm bilish so’rg’ichlari mavjud bo’lib, 
ularning tarkibi tayoqchasimon hujayralardan tuzilgan maxsus ta'm 
bilish "kurtaklari"ga ega. Ta'm bilish so’rg’ichlari til yuzasida bir 
tekis taqsimlanmaganligi uchun uning orqa qismi achchiqni, uchi 
shirin mazani, chetlari esa nordon mazani sezadi. Lekin ularning 
o ’ rtasi bo ’ lsa mazani aks ettira olmaydi . Ta ' m bilish
so’rg’ichlarining hujayrali qismlarida maxsus sezuvchi nervlarning 
chekka uchlari joylashgan, ular ta'm bilish organidagi qo’zg’alishni 
bosh miyaga uzatib turadi, uning markazlariga yaqin joylashgan.

---

Teri sezgilari.
ґ
Teri sezgilari tarkibi tuyish va harorat turlaridan iborat
bo ’ lib , ularning bunday nomlanishining bosh omili bu
reseptorlarning tarkibi va organizmning tashqi shilliq
pardalarida joylashganligidadir. Tuyish sezgilari ikki xil
axborotni qabul qilish imkoniyatiga ega bo’lib, birinchisi 
tegish va tarqalishini tuyish sezgilari, ikkinchisi esa silliq 
yoki g’adir - budurni tuyish bilan tavsiflanadi. Odatda tana 
a'zosiga narsalarning tegishini sezish tashqi qo’zg’atuvchi 
kuchayganda siqiq sezgiga aylanadi , u yanada
kuchayganda og’riq sezgisiga aylanadi. 

---

Muskul - harakat sezgilari, statik sezgilar 
ґ
Muskul-harakat sezgilari motor sezgilar deb nomlanib, ularga og’irlikni,
qarshilikni, organlar harakatini bilish sezgilari kiradi. Ularning organlari-gavda 
muskullari, paylar, bo’g’imlardan iboratdir. Organlarning tarkibida sezuvchi 
nervlarning chekka tarmoqlari mavjud bo’lib, ularning ta'sirida harakat va statik 
sezgilar vujudga keladi. 
ґ
Mus
kul-ha
r
a
ka
ts
e
zgila
r
iningf
iziks
a
ba
bimus
kulla
r
gat
a
'
s
ire
t
uvc
hina
r
s
a
la
r
ning
mexanik tazyiqi va gavda harakatlaridir. 
ґ
Statik sezgilar gavdaning fazodagi holatini sezish va muvozanat saqlash sezgilari 
deb ataladi. Gavdaning fazodagi holatini bilish va muvozanat saqlash sezgisi 
uchun ichki quloqdagi vestibulyar apparat reseptor vazifasini bajaradi. Vestibulyar
apparat quloq dahlizi yarim doira kanallaridan tashkil topgan bo’ladi, sezuvchi
nerv tarmoqlari esa gavdaning fazodagi harakatini va holatini boshqaradi. Gavda 
muvozanatini saqlashda alohida ahamiyat kasb etib, ular endolimfada suzib 
yuradigan mayda ohaktosh kristallardan tashkil topgan.

---

Organik sezgilar 
ґ
Organik sezgilarning reseptorlari ichki organlarda ,
qizilo ’ ngach , me ' da , ichak , qon tomirlari , o ’ pka va shu
kabilarda joylashgan bo ’ ladi . Ichki organlardagi jarayonlar
organik sezgilar reseptorlarining qo’zg’atuvchilaridir. Ularga 
quyidagilar kiradi: 
ґ
a
)
Og’
r
iq 
s
e
zgila
r
;
ґ
b) chanqoq sezgilari; 
ґ
v) noxush tuyg’ular; 
ґ
g) ochlikni sezish. 

---

E’TIBORINGIZ UCHUN 
RAHMAT.