Reja : Kirish 1 Apparat ta’minoti nima?

2. Dasturiy ta’minot 
Dasturiy taʼminot yoki Software bu Komputerda maʼlum bir turdagi 
vazifani bajarish uchun ishlab chiqilgan vositadir. bu hisoblash texnikasi vositalari 
bilan ma’lumotlarni qayta ishlash tizimini yaratish va ulardan foydalanish uchun 
dasturiy va hujjatli vositalarni yig‘indisi tushuniladi. 
Aynan shu dasturiy taʼminotgina kompyuter — „quruq temir“ degan atamani yoʻqqa 
chiqargan. Dasturiy vositalar Komputer tomonidan qoʻllaniladigan barcha dasturlar 
toʻplamidir. Ingiliz tilida bu atama software yaʼni „soft“ — yumshoq, „ware“ — 
„mahsulot“ degan maʼnoni bildiradi. 

---

Dasturiy taʼminot 3 guruhga boʻlinadi: 1-Sistema dasturlari (unga turli yordamchi 
vazifalarni bajaruvchi dasturlar kiradi: Task Manager (Windows OSda mavjut)), 2-
Amaliy (unga foydalanuvchiga aniq bir foydalanish sohasida maʼlumotlarga ishlov 
berish va qayta ishlashni amalga oshiruvchi dasturlar, masalan : Microsoft 
Office, Adobe CC), 3-Uskunaviy dasturlar (bular dasturlassdir). Hisoblash tizimi 
(kompyuter va tarmoqlar) tarkibi. Hisoblash tizimi tarkibi konfigurasiya deb ataladi. 
Odatda hisoblash texnikasining apparat va dasturiy vositalari alohida olib 
o’rganiladi. Shuning uchun ham mos ravishda hisoblash tizimlari apparat 
konfigurasiyasi va dasturiy konfigurasiyasi alohida olib o’rganiladi. Bunday 
bo’linish axborot texnologiyalari uchun muhim ahamiyatga egadir, chunki ko’p 
xollarda alohida olingan masala echimini ham apparat, ham dastur vositalari 
yordamida ta’minlash mumkin. Apparat ta’minoti. Hisoblash tizimlarining apparat 
ta’minoti tarkibiga, apparat konfigurasiyani tashkil etuvchi qurilma va asboblar 
kiradi. Zamonaviy kompyuter va hisoblash majmua (kompleks)lari blok-modulli 
konstruksiya (tuzilish)dan iborat. Ma’lum ishlarni bajarishga zarur bo’lgan apparat 
konfigurasiyani tayyor blok va qismlardan yig’ib olish mumkin. Qurilmalarning, 
markaziy prosessorga (Central Processing UNIT, CPU) nisbatan joylashishiga qarab 
tashqi va ichki qurilmalarga ajratamiz. Tashqi qurilmalar, qoida bo’yicha, 
ma’lumotlarni kiritish va chiqarish qurilmalaridir, ularni odatda periferik qurilmalar 
ham deb ataladi. Bundan tashqari ma’lumotlarni uzoq saqlashga mo’ljallangan 
qurilmalar ham tashqi qurilmalarga kiradi. Alohida blok va qismlar orasidagi 
kelishuvchanlik, birgalikda ishlashdagi moslanuvchanlik, apparatli interfeys deb 
ataluvchi o’tish apparat-mantiqiy qurilmalari yordamida bajariladi. Hisoblash 
texnikasidagi apparat interfeysiga belgilangan standartlar protokollar deyiladi. 
Shunday qilib, protokol – bu qurilma yaratuvchilari tomonidan, bu qurilmaning 
boshqa qurilmalar bilan muvaffaqiyayatli va kelishilgan holda birgilikda ishlashi 
uchun, ishlab chiqiladigan texnik shartlar majmuasidir. Dasturiy ta’minot Dastur – 
buyruqlarning tartiblangan ketma-ketligidir. Кompyuter uchun tuzilgan har dastur 
vazifasi – apparat vositalarni boshqarishdir. Birinchi qarashda dasturning qurilmalar 
bilan xech qanday bog’liqligi yo’qdek ko’rinadi, ya’ni masalan, dastur kiritish 
qurilmlaridan ma’lumot kiritishni va chiqarish qurilmalariga ham ma’lumot 
chiqarishni talab qilmasa ham, baribir uning ishi kompyuterning apparat urilmalarini 
boshqarishga asoslangan. Кompyuterda, dasturiy va apparat ta’minot, doimo 
uzilmas aloqada va uzluksiz bog’lanishda ishlaydi. Biz bu ikki kategoriyani alohida 
ko’rib chiqayotganimizga qaramasdan, ular orasida dialektik aloqa mavjudligi va 
ularni alohida ko’rib chiqish shartli ekanlgini sedan chiqarmaslik kerak. 
Кompyuterlar va hisoblash tizimlarining dasturiy ta’minoti tuzilishini dasturiy 
konfigurasiya deb ham ataladi. Dasturlar orasida xuddi kompyuterning fizik qismlari 
orasidagi kabi o’zaro aloqa mavjud. Aksariyat ko’pgina dasturlar, quyiroq 

---

darajadagi boshqa dasturlarga tayanib ishlaydi. Bunday bog’lanish dasturlararo 
interfeys deyiladi. Bunday interfeys (muloqot) ning mavjudligi texnik shartlar va 
o’zaro aloqa qoidalariga asoslangan bo’lsa ham, amalda u dasturiy ta’minotni o’zaro 
aloqada bo’lgan bir nechta sathlar (daraja)larga taqsimlash bilan ta’minlanadi. 
Dastur ta’minoti sathlari piramida tuzilishiga egadir. Har bir keyingi sath oldingi 
sathlar dasturiy ta’minotiga tayanadi. Bunday ajratish, hisoblash tizimining 
dasturlarni o’rnatishdan boshlab, to amalda ekspluatasiya qilish va texnik xizmat 
ko’rsatishgacha bo’lgan ish faoliyatining hamma bosqichlari uchun qulaydir. 
Shunga alohida etibor berish kerakki, har bir yuqoridagi sath butun tizimning 
funksionalligini oshiradi. Masalan, asos dasturiy ta’minoti 7 sathiga ega bo’lgan 
hisoblash tizimi ko’p funksiyalarni bajara olmaydi, ammo u tizimli dasturiy 
ta’minotni o’rnatishga imkon beradi, ya’ni sharoit yaratadi. Rasm 1. Asos dasturiy 
ta’minoti. Dasturiy ta’minotning eng quyi sathi-asos dasturiy ta’minotidan iboratdir. 
Bu ta’minot asos apparat vositalari bilan aloqaga javob beradi. Qoida bo’yicha, asos 
dasturiy vositalari bevosita asos qurilmalari tarkibiga kiradi va doimiy xotira deb 
ataladigan maxsus mikrosxemalarda saqlanadi. Dastur va ma’lumotlar doimiy xotira 
(DX) mikrosxemalariga ularni ishlab chiqish vaqtida yoziladi va ularni ishlash 
jarayonida o’zgartirish mumkin emas. Amalda, ishlatish vaqtida asos dasturiy 
vositalarini o’zgartirish zaruriyati kelib chiqsa, DX mikrosxemasi o’rniga qayta 
dasturlash imkoniga ega bo’lgan doimiy xotira qurilmasidan foydalaniladi.
Axborot -atrof-muxit ob'еktlari va hodisalari, ularning o`lchamlari va holatlari 
to`g`risidagi ma'lumotlardir. Axborot insonlar o`rtasida ma'lumotlar ayiriboshlash, 
odamlar va qurilmalar o`rtasida signallar ayiriboshlashni ifoda etadigan umummiliy 
tushunchadir[8]. Informatika fani axborot tabiat hodisalari yoki ob'еktlar 
to`g`risidagi tasavvurimizni o`zgartiruvchi o`zaro kontsеptual bog`liq ma'lumotlar, 
ko`rsatkichlar, nеgizlar va tushunchalar sifatida qaraydi. Informatikada axborotlar 
bilan bir qatorda ma'lumotlar tushunchasi ham qo`llaniladi[8]. Ma'lumotlarga faqat 
saqlanadigan bеlgilar yoki yozib olinadigan kuzatuvlar sifatida qarash mumkin. 
Agar bu ma'lumotlarga biror narsa to`g`risidagi mavhumlikni kamaytirish uchun 
foydalanish imkoniyati tug`lsa, ma'lumotlar axborotga aylanadi. Shuning uchun 
axborotni foydalaniladigan ma'lumotlar dеb atasa ham bo`ladi. Masalan, qog’ozga 
tеlеfon raqamlarini ma'lum tartibda yozib, birovga ko`rsatgansiz,u buni biror 
axborot bеrmaydigan ma'lumot sifatida qabul qiladi. Biroq ana shu har bir tеlеfon 
raqami to`g`risidagi muayyan korxona yoki tashkilot nomining faoliyati turi yozib 
qo`yilsa, avvalgi ma'lumot axborotga aylanadi. Matnli, sonli, grafikli va tovushli 
axborotlar kompyuterda qayta ishlanishi uchun berilganlar shaklida taqdim qilinishi 
lozim. Berilganlar–kompyuterda qayta ishlanishi mumkin bo‘lgan shaklda 
ifodalanadigan axborotlardir. Buyruq–u elementar instruksiya bo‘lib, unda 
kompyuterning u yoki bu amalni bajarishi ifodalaniladi. Protsessorni biror-bir 

---

operatsiyani amalga oshirishi uchun bitta buyruq emas, balki bir – nechta buyruqlar 
ketma-ketligini bo‘lishi zarur bo‘ladi. Berilganlarni kompyuterda dasturli qayta 
ishlash quyidagi tartibda amalga oshiriladi: 1) kompyuterni tashqi xotirasida 
saqlanuvchi dastur bajarilishi uchun ishga tushirilganda u operativ xotiraga 
yuklanadi; 6 2) protsessor dastur buyruqlarini berilgan ketma-ketlikda o‘qiydi va uni 
bajarishni amalga oshiradi; 3) qayta ishlash jarayonida qayta ishlangan berilganlar, 
protsessor tomonidan operativ yoki tashqi xotiraga yozilib boriladi; 4) protsessor 
chiqarish qurilmasi berilganlariga so‘rovlar yuborishi va o‘zida qayta ishlangan 
berilganlarni chiqarish qurilmalariga uzatishi mumkin. Dasturlar-bu buyruqlarning 
tartiblangan ketma-ketligidir.Istalgan kompyuter dasturlarining yakuniy maqsadi – 
apparat vositalarini boshqarish va natijalar olishdan iborat bo‘ladi. Odatda, dasturiy 
ta’minot (Software) deyilganda hisoblash tizimi orqali bajariladigan dasturlar 
to‘plami tushuniladi. O‘z o‘rnida dasturiy ta’minot– kompyuter tizimlarining 
ajralmas qismi hisoblanadi va u texnik vositalarning mantiqiy davomi bo‘ladi. Aniq 
kompyuterni qo‘llanish sohasi undagi dasturiy ta’minotning imkoniyatlari bilan 
belgilanadi. Kompyuterning apparat va dasturiy ta’minoti bir-biri bilan ajralmas va 
uzluksiz o‘zaro harakatda bo‘ladi. Bir butun kompyuter, yoki uning tarkiy qismlari 
o‘z-o‘zidan axborotlarni qayta ishlay olmaydi. Kompyuterning ishlashini turli xil 
funksiya va vazifalarni bajaruvchi dasturlar boshqaradi. Hisoblash tizimining 
dasturiy ta’minoti dasturli konfigurasiya deb ataladi. Hisoblash tizimlari fizik tugin 
va bloklarda ajratilgani singari, dasturlararo ham o‘zaro aloqa mavjud bo‘ladi, 
ko‘plab dasturlar boshqa quyi darajadagi dasturlarga tayangan holda ishlaydi. 
Kompyutеrning dasturiy ta'minoti orasida eng ko‘p qo‘llaniladigani amaliy dasturiy 
ta'minot (ADT) dir[14]. Bunga asosiy sabab - kompyutеrlardan inson faoliyatining 
barcha sohalarida kеng foydala-nishi, turli prеdmеt sohalarida avtomatlashtirilgan 
tizimlarning yaratilishi va qo‘llanishidir Amaliy dasturiy ta’minot o‘zida aniq bir 
vazifani bajaruvchi amaliy dasturlar majmuini mujassamlashtiradi. Tabiiyki amaliy 
dasturiy ta’minotlar va tizimli dasturiy ta’minotlar orasida bevosita o‘zaro aloqa 
mavjud bo‘ladi. 7 Dunyoda kompyuter texnikasini jadal rivojlanishi, dasturiy 
mahsulotlarni ham shunday jadallik bilan rivojlanishiga olib keldi. Dunyoda 
kompyuterlarni ommaviylashuvini dasturiy ta’minotlarsiz tassavur qilib bo‘lmay 
qoldi. Kompyuterlarning rivojlanishini tijorat sohasini apparat ta’minoti (hardware) 
va dasturiy ta’minoti soft (software) kabi ikkita katta qismlarga ajratilishiga olib 
keldi. Dunyoda Microsoft, Oracle, Sun, Borland kabi dasturiy mahsulotlar ishlab 
chiqaruvchi kompaniyalar yuzaga keldi. Hisoblash texnika vositalarini tezkorlik 
bilan rivojlanishi va kompyuterlarning qo‘llanish sohalarini tobora kengayib borishi 
dasturiy ta’minotlar evolyusiyasi jarayonini tezlashtirdi[11]. Agar oldin dasturiy 
ta’minotlarning asosiy kategoriyalari (operatsion tizimlar, translyatorlar, amaliy 
dasturlar paketi) barmoq bilan sanarli bo‘lsa, hozirgi vaqtga kelib u tugal bir 

---

rivojlanish tomoniga o‘zgardi. Yangi dasturiy ta’minotlarni ishlab chiqishda tugal 
bir yangi bo‘lgan yondoshuvlar yuzaga keldi. Bu jarayon talab qilinadigan dasturiy 
mahsulotlar bilan bozordagi amaldagi dasturiy mahsulotlarning nisbatini keskin 
o‘zgarishiga olib keldi. Amaliy dasturiy ta’minotlarga inson faoliyatining turli xil 
sohalariga mansub bo‘lgan dasturlar kiradi. Amaliy dastur – bu istalgan aniq bir 
dastur bo‘lib, u qandaydir muammoli sohasi doirasiga oid masalalarni yechishgan 
mo‘ljallangan bo‘ladi. Hisoblash texnikasini amaliyotda samarali tadbiq etishning 
shartlaridan biri amaliy dasturlarning ixtisoslashtirilgan paketlarini yaratishdir. 
Ularga kirishning osonligi va foydalanishning soddaligi ShKning muhandislik 
mehnatiga, ilmiy soha, iqtisodiyot, madaniyat, ta’limning aniq vazifalarini 
yechishda kengroq tadbiq etish uchun sharoitlar yaratadi. Axborot ta'minoti — 
axborotni 
tasniflash 
va 
shartli 
belgilash 
tizimi, 
hujjatlarni 
umumlashtirish 
(unifikatsiyalash) 
tizimi, 
axborot 
oqimlari 
sxemasi 
hamda 
ma'lumotlar 
bazasini 
tuzish 
uslubiyotlarining to`plamidir.