Reja: 1 Karyerlarda turli transport vositalari kombinatsiyasi

Avtomobil va konveyerlik o’targichlar kombinatsiyasidan foydalanilganda yirik bo’lakli konmassasini qayta yuklash punktlarida dastlab maydalab, so’ngra konveyerga yuklanadi. Maydalab – qayta yuklash punktlari karyerning konsentratsion (yig’uvchi) gorizontlariga joylashtiriladi va bir necha gorizontga xizmat ko’rsatadi. Chuqurlik bo’yichahar 70-100 metrda maydalab qayta yuklash punktlari pastki gorizontlarga ko’chirib turiladi. Avtotransport va skiplik o’targichlar kombinatsiyasida qayta yuklash punkti bo’shatish (to’kish), qabul qilish qurilmalari va bunker – dozatordan tashkil topadi. Yuk kо’tarish qobiliyati 100 tonnagacha bo’lgan skiplar 35 - 45° qiyalikka ega maxsus yo’naltirgichlar bo’ylab 8-12 m/sek. Tezlikda harakatlanadi. Karyer unumdorligi kata bo’lsa, bir necha skipliko’targichlardan foydalanish lozim bo’ladi.
Ishlab chiqarish quvvati kata bo’lgan karyerlarda kon massasi tashishning iqtisodiy samaradorligifaqat turli transport vositalari . Chunki transport kombinatsiyasini tashkil qilgan har bir transport vositasi o’zi uchun qulay bo’lgansharoitlardaishlaydi. Transport kombinatsiyasini tashkilqilgan transport vositalari zanjirihar bir transport vositasining o’ziga xos texnologiyasini hisobga olgan holda uchta bo’g’inga ajratiladi: kon massasini ishchi gorizontlar va tutashtirish bermalaribo’yichatransportlash; konmassasiniqiyalahimlarorqaliyeryuzigacha transportlash;konmassasini yer ustida transportlash.
Birinchi bo’g’inga mansub transport bevosita qazish kavjoylariga xizmat ko’rsatadi, shu sababli ushbu bo’g’in transport vositalari yuqori unumdorlik, manyovrbob, ishonchli ishlashi kabi xususiyatlargaega bo’lishi kerak. Ikkinchi bo’g’in transporti kon massasini qisqa qiya yo’l uchastkalari orqali tashishni ta’minlaydi. Uchinchi bo’g’in transporti esa kon massasini uzoq masofalarga nisbatan gorizontal yo’llar orqali tashishni ta’minlaydi. Konlarni ochiq usulda qazib olish amaliyotida temiryo’l va avtomobil transporti kombinatsiyasidan keng foydalaniladi. Kon massasida stlabavto transportbilan kavjoydan qayta yuklash punktiga tashib keltiriladi, so’ngra temiryo’1 transportiga yuklanib, otval yoki boyitish fabrikasiga yetkazib beriladi. Qayta yuklash punktlari karyerichida yoki karyer chegarasiga yaqin yer yuzida joylashtirilishi mumkin. Avtomobil - temiryo’l transporti kombinatsiyasidan katta yuk aylanmasiga ega va chuqurligi 150 - 200 m dan ko’p bo’lgan karyerlarda foydalanish maqsadg amuvofiq hisoblanadi. Avtomobil va konveyerlik o’targichlar kombinatsiyasidan foydalanilganda yirik bo’lakli kon massasini qayta yuklash punktlarida dastlab maydalab, so’ngra kon veyerga yuklanadi. Maydalab – qayta yuklash punktlari karyerning konsentratsion (yig’uvchi) gorizontlariga joylashtiriladi va bir necha gorizontga xizmat ko’rsatadi. Chuqurlik bo’yicha har 70-100 metrda maydalab qayta yuklash punktlari pastki gorizontlarga ko’chiribturiladi. Avtotransport va skiplik o’targichlar kombinatsiyasida qayta yuklash punkti bo’shatish (to’kish), qabul qilish qurilmalari va bunker – dozatordan tashkil topadi. Yuk kо’tarish qobiliyati 100 tonnagacha bo’lgan skiplar 35 - 45° qiyalikka ega maxsus yo’naltirgichlar bo’ylab 8-12 m/sek. Tezlikda harakatlanadi. Karyer unumdorligi kata bo’lsa, bir necha skiplik o’targichlardanf oydalanish lozim bo’ladi.
Qazib olingan qoplama jinslarni karyer ichiga yoki undan tashqaridagi maxsus maydonlarga bevosita qazib – yuklash uskunalari yordamida yoki transport vositlarida tashib joylashtirish bilan bog’liq texnelogik jarayonlar majmui otval hosil qilish deyiladi. Karyer ichidagi qazishdan bo’shagan va karyer chegaralaridan tashqarida hosil qilingan qoplama jins uyumlari otval deb yuritiladi. Shu sababli otvallar ichki va tashqi bo’ladi. Karyer maydonida foydali qazilma qazib olingandan so’ng bo’shgan maydonda hosil qilingan qoplama jins otvalsi ichki otval , karer chegaralaridan ma’lum masofada hosil qilingan otval esa tashqi otval deb yuritiladi. Ichki otvallar gorizontal yoki qiyalik burchagi 12° gacha bo’lgan foydali qazilma yutqiziqlarini qazib oldigan karyerda hosil qilinadi. Bunda qoplama jinslar katta quvvatga ega (cho’michning hajmi 25-80 𝑚3 va undan ham ortiq, strelasi uzunligi 35-100 m ) draglaynlar, cho’michsig’imi 15- 35 𝑚3 dan 65-100 𝑚3 gacha bo’lgan mexanik bir cho’michli ekskavatorlar yordamida qazishdan bo’shagan karyer maydoniga bevosita (transport vositasisiz yoki transport vositalari bilan ) joylashtiriladi.
Qiya va o’ta qiya foydali qazilma yotqiziqlarini ochiq usulda qazib olishda tashqi otval hosil qilinadi. Tashqi otvalga karyerdan tashib keltirilgan qoplama jinslarni joylashtirishda mexanik bir cho’michli ekiskavator, draglayn , otvalpuligi, bulldozer kabi mexanizimlardan foydalaniladi. Otval hosil qilish qoplama jinslarni qazib olishishlari texnalogik zanjirining so’nggi bosqichi hisoblanadi. Uni aniq va xafsiz bajarishni t ashkil qilish qazib –yuklash hamda transport uskunalaridan foydalanishsamaradorligi, shuningdek, karyertexnik – iqtisodiy ko’rsatgichlari yuqori bo’lishini ta’minlaydi. Qoplama jinslar otval noto’g’ri kesik piramida shakliga ega bo’lib, quydagi parametirlar bo’yicha tavsiflanadi; pog’ona (yarus) belandligi, pog’ona qiyalik burchagi, otvalpog’ona (yarus) larning umumiy qiyalik burchagi, qabul qilish qobiliyati, rejadagi o’lchamlari va boshqalar. Otval ma pog’onasining balandligi, asosan otvalga joylashtiriladigan vaotval ostini tashkil qiluvchi jinslar fizik- texnik xossalari, qo’llanadigan otval hosil qiluvchi mexanizimlar turiga bog’liq bo’lib, zamonaviy karyerlarda 10- 15 m dan 20-40 m ni tashkil qiladi. Otval pog’onsining qiyalik burchagi , odatda, otval joylashtiriladigan jinslarni tabiiy qiyalik burchagiga teng bo’ladi va 30- 40° ni tashkil qiladi. Muayyan maydonga joylashtirilishi mumkin bo’lgan qoplama jinslarning maksimal hajmi (𝑚3 da) quydagi ifoda orqali aniqlnadi.
𝑉𝑎= 𝑘𝑛.𝑡𝑘𝑚.𝑗 [𝑆𝑎 ∙ ∑ ℎ𝑎𝑅𝑜(∑ ℎ𝑎) 2 ∙𝑐𝑡𝑔𝑎𝑎+ 1 3 𝜋(∑ ℎ𝑎 ) 3𝑐𝑡𝑔2𝛼𝑎]
Bunda: 𝑘𝑛.𝑡 – jinslarni otvalgan otekis to’kilish ni hisobga olivchi koeffitsnt (𝑘𝑛.𝑡=0.8÷0.9) 𝑘𝑚.𝑗 – jinslarni otvalda maydalanishin hisobga oluvchi koeffitent (𝑘𝑚.𝑗 = 1.1÷ 1.2); 𝑆𝑎 – otval maydoni; ℎ𝑎 – otval pog’onsi balandligi m 𝑅𝑜- otval osti parametiri, m 𝛼𝑎- otvalningso’nggiqiyalikburchagi, giradus.
Temiryo’ltransportida otval hosil qilish. Karyerda temiryo’l qo’llanilganda qoplama jinslarni otvalga joylashtirish mexanik bircho’michli ekskavatorlar, draglaynlar, otvalpiligi, abzetserlar va buldozerlar yordamida amalga oshiriladi. Zamonaviy karyer ekskavator bilan otval hosil qilish yetakchi usul bo’lib , otvallarga joylashtiriladigan qoplama jinslarning 85-90% ushbu usulga to’g’ri keladi. Otvallarga joylashtiriladigan kon jinslari va otval osti jinslarning fizik – tashkil qilish munkin. 1 Agar otvalga joylashtiriladigan jinslar va otval osti jinslar mustahkam bo’lsa, qoplama jinslarni bir vaqtda pastki va yuqorinim pog’onalar ustida joylashtiriladi. Ekskavator otval kirmasi to’ldirgandan so’ng dastlabki o’rni gaq aytib keladi va yangi kirmanito’ldirishni boshlaydi. 2 Jinslar mustahkamligi yetarli bo’lmagan sharoitda ekskavator oldga yurishda (almashish punkiti datupiktomon yurishda) jinslarni faqat pastki nimqavatustiga, orqaga qaytarish daesa yuqorinim qavat ustida ekskavatsi yaqiladi. Ushbu sxemada ekskavatorning salt yurishi yo’q bo’lib, unumdorligi yuqori bo’lishiga erishiladi. Agdarmadagi temir yo’l surilish qadami ekiskavatorning chiziqli o’lchamlariga bog’liqbo’lib, quydagi ifoda orqali aniqlanadi.
𝑨𝒕.𝒒 = (𝑹𝒒 + 𝑹𝒕) ∙ 𝒌𝒆.𝒐.𝒇m
Bunda R q, Rt – ekskavatorning qazish va to’kish raduslari, m; ke.o.f. ekskavator chiziqli o’lchamlaridan foydalanishni hisobga olish koeffisenti ( ke.o.f. =0.85÷0.9). Otval tupiklarining kon- transport uskunalari dansamarali foydalanishni ta’minlaydinan optimal uzunligitexnik- iqtisodiy hisoblashlar asosida aniqlandi va 1500-2000 m ni tashkil etadi. Otval pog’onasi balandlini ℎ𝑎, temiryo’l surilishi qadami va otvaltupigi uzunligi 𝐿𝑎.𝑗 otvalning asosiy paermetirilari uning boshqa parametirlar iquydagi ifodalaryordamida aniqlanadi: 1. Temiryo’lningik kisurulishi orsida (surilish qadamida) tupik qabul qilish qobiliyati quydagi ifoda yordamida aniqlanadi.

Shaxta varudniklarning umushaxta bo‘linmalari gasha xtaichi transporti, shaxtanisuvsizlantirish, elektrta’minoti, tibbiy xizmat va yuklarni ko‘tarish bilan bog‘liq bo‘lgan xizmatlar kiradi. Shaxtaichi transporti yerosti lahimlari bo‘ylab kavjoydan qazi bolingan foydali qazilmani va konjinslarini yer yuzigacha tashib chiqarish, mashina va uskunalarni, mustahkamlagich materiallarini yer yuzidan shaxta ichiga tashib keltirish, odamlarni ishjoylariga olib boorish va ish kuni oxirida yer yuziga chiqarib qo‘yish kabi xizmatlarni bajaradi. Shaxtaichidagi transport vositalarining ishlash tavsifi ikki turga bo‘linadi: uzluksiz ishlaydigan va skill usulda ishlaydigan transport vositalari. Uzluksiz ishlaydigan transport vositalariga konveyer transporti, gidravlik transport, pnevmotransport, «cheksiz» sim arqon yordamida vagonchalarbilan yuk tashish qurilmasi va o‘zo g‘irligi bilan harakatlanuvchi transportlar kiradi. Bunda tashilayotgan yuklar potok ko‘rinishida uzluksiz harakatlanadi. Siklli transport vositalariga temir yo‘ltransporti, avtomobil transporti, o‘zi yurarvagonchalar, skreper qurilmalari kabi transport vositalari kiradi. Bunda tashilayotgan yuklar vaqt bo‘yicha qismlarga ajratib tashiladi. Shaxtalarda qo‘llaniladigan konveyerlar ikkiturga bo‘linadi: sidirg‘ichli va Sidirg‘ichli konveyerlar, asosan, qazib olingan foydali qazilmani kavjoy bo‘ylab transport shtrekigacha tashib chiqarishd aqo‘llaniladi.Temiryo’l transporti boshqa karyer transporti ko’rinishlariga nisbatan quyidagi afzalliklarga ega: energiya sarfining kamligi, har qanday tashish masofasida ham istalgan hajmdagi yuk aylanmasini tashish imkoniyatiga ega ekanligi, avtomatik boshqarish tizimidan foydalanish mumkinligi, har qanday iqlim va kon-texnik sharoitlardagi konlarda ishonchli ishlashi, avtomobil va konveyer transportiga nisbatan 1 t.km yuk tashishga sarflanadigan xarajatlarni f . t. . ,
Avtomobil transporti, asosan, yuk aylanmasi kichikroq bo’lgan (15-20 mln. tonna/yil) karyerlarda qo’llaniladi. Tashish masofasi esa 4-5 km dan oshmasligi kerak.
Yuk ko’tarish qobiliyati yuqori bo’lgan (75 - 180 tonna va undan ham ortiq) avtoag’dargichlardan foydalanish tufayli yuk aylanmasi 50 - 60 mln.tonna/yil bo’lgan karyerlarda ham avtotransportdan foydalanish imkoniyati yaratilgan. Avtotransport temir yo’l transportiga nisbatan qator afzalliklarga ega: avtomobil yo’li trassasining ko’tarilish balandligi temiryo’lga nisbatan ancha katta (80 - 100%o) va trassakonstruksiyasi sodda; avtotransport har qanday o’zgarishlarga tezmoslana oladi va manyovrchan bo’ladi; kon-kapitalishlarini olib borishin tensivligini ta’minlaydi.
Tashish masofasining o’sishi natijasida vtotransport samaradorligi keskin kamayishi, avtotransport qo’llanishining iqlimiy sharoitga bog’liqligi, yuk ko’tarish qobiliyati kata bo’lgan avto ag’dargichlar narxining balandligi va ularni eksplutatsiya qilishda joriy xarajatlarning yuqori bo’lishi avtotransportning asosiy kamchiliklari hisoblanadi.
Karyerda yumshoq va yaxshi maydalangan (bo’laklarning maksimal o’chami 400 mm gacha bo’lgan) kon massasini tashishda tasmali konveyrlardan keng foydalaniladi. Chunki konveyr transportining boshqa transport vositalariga nisbatan yuk tashish qiyaligi katta (18-25° gacha) bo’ishi, shuningdek, tashis jarayonlari uzluksizligi, mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish imkoniyati mavjudligi konvey transporti samaradorligi yuqori hamda qo’llanish doirasi keng bo’lishini ta’minlaydi. Konveyr transporti yuk aylanmasi 2 mln.tonna/yil va tashish masofasi 46kmdan 10-15 km gacha bo’lgan karyerlarda qo’llanganda yuqori samaradorlikka erishiladi. Hozirgi vaqtda qattiq (qoyasimon) kon jinslarini ham (bo’laklar o’lchami 1000 mm gacha bo’lgan) tashishga mo’jallangan maxsus konveyerlar ishlab chiqarilmoqda.Bu esa konveyertransporti samaradorligi yanada yuqori bo’lishi va qo’llash doirasining kengayishiga imkon yaratadi

Xulosa.

Muayyan sharoitlar uchun maqbul transport vositasini tanlab olishga qator omillar ta’sir etadi, ulardanasosiylari: qazibolinadiganjinslarningfizik-texnikvakimyoviyxossalari; foydaliqazilmaningyotishsharoitlari; konhududiningiqlimi; yukaylanmasimiqdorivatashishmasofasi; yuklashuskunalariningrusumivaparametrlari; karyerningishlashmuddativaboshqalar.

Turlikaryertransportivositalaridanfoydalanishsamaradorligiularningtexnikvatexnologikparametrlarihamdakonningkon-texnikyotishsharoitlarigabog’liqbo’ladi. Yillik yuk aylanmasikatta (25 mln. t vaundan ham ko’p) vatashishmasofasi uzoq (4 km vaundan ham ko’p) bo’lgan karyerlarda temiryo’l ltransportidan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi.