Reja: Aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishning huquqiy asoslari. Fuqaro muhofazasining hozirgi zamon sharoitidagi ahamiyati. О‘zbekitson Respublikasi Prezidenti favqulodda vaziyatlar yuz bergan taqdirda fuqarolarning xavfsizligini

Xo‘sh, toshqin vaqtida qanday muhofaza qoidalariga rioya qilish 
kerak? 
Avvalo, toshqin xavfi bor joylarda har qanday qurilish inshootlari barpo 
etishga chek qo‘yish kerak. Toshqinning hosil bo‘lish xususiyatiga ko‘ra ba’zi 
ehtiyot choralarini amalga oshirish lozim. YA’ni oziq-ovkat, ichimlik suvi, kiyim-
kechak va boshqa maishiy-xo‘jalik zahiralariga ega bo‘lish, ularni suv 
bosmaydigan joylarda saqlash, kerakli hujjatlar, zarur mol-mulk bilan 
evakuatsiyaga tayyorgarlik ko‘rish zarur. Toshqin juda katta tezlik bilan avj 
olayotgan bo‘lsa, zudlik bilan yaqin atrofdagi tepalikka qarab yurish, bino 
sharoitida bo‘lsangiz yuqori qavatlarga ko‘tarilish, tomlarga chiqib olish 
tadbirlarini amalga oshirish lozim. Ammo, barcha ehtiyot choralariga qaramasdan 
mabodo, suv ichida qolsangiz, eng muhimi sarosima va vahimaga berilmasdan 
xotirjamlik bilan ustki va oyoq kiyimlarni echish, suv oqimi bo‘ylab birorta 
balandrok yoki mustahkam asosga ega bo‘lgan predmetni tanlash, suv bilan birga 
harakat qilayotgan buyumlardan o‘zingizni ehtiyot qilish choralarini ko‘rishingiz 
lozim. Zaruratta ko‘ra uylarni, xonalarni tark etayotganingizda suv, gaz, elektr 
tarmoqlarini xavfsiz holatga keltirishni unutmaslik kerak. Erto‘lalarda oziq-ovqat 
zahirasi mavjud bo‘lgan takdirda ularni quruq joylarga, suv bosib zarar 
etkazmaydigan joylarga olib qo‘ygan ma’qul. 
Albatta, ehtiyot choralarini oldindan tashkillashtirib uyushqoqlik bilan olib 
borilsa, har qanday fojiadan keladigan talafot va zararni kamaytirishga erishiladi. 
Lekin, aksariyat hollarda aholi tomonidan beparvolikka yo‘l qo‘yiladi. Tabiiy ofat, 
xususan, toshqin qanchalik qiska vaqtni qamrab olmasin ma’lum talafotlarga 
sababchi bo‘ladi. SHu jarayon bo‘lib o‘tgandan so‘ng qanday ishlarni birinchi 
galda amalga oshirish kerak. Quyida shular to‘g‘risida to‘xtalamiz. 
Avvalo, har qanday tabiiy ofat yuzaga kelgan maydon va hududda o‘ziga 
yarasha antisanitariya holati yuzaga keladi. Buning oqibatida odamlar, tirik 
organizmlar yuqumli kasalliklar bilan zararlanishi mumkin. SHu vaziyatdan 
chiqish uchun ma’lum muddatgacha faqat qaynatilgan suv iste’mol qilish va quruq 
oziq-ovqatlar bilan chegaralangan ma’qul. Zarurat tufayli boshqa erga 
ko‘chgandan so‘ng qaytib kelinganda uyning holatini, atrof yo‘laklarni sinchiklab 
ko‘zdan kechirish kerak, hech vaqt uyga kirishga shoshilmang. Toshqin tufayli 
uylarning devorlari zax tortishi, namgarchilik me’yoridan ortib ketishi oqibatida 
inshootlar bardoshligi zaif bo‘lib qoladi, natijada uncha katta bo‘lmagan tashqi 
kuch ta’sirida binolar qulab ketishi mumkin. Suv to‘planib qolgan joylardan 
alohida yo‘laklar hosil qilib yurish joylarini tashkil etish kerak. Xonalarni diqqat 

---

bilan ko‘zdan kechirib chiqilgandan so‘ng eshik va derazalarning mustahkamligiga 
ishonch hosil qilganingizdan keyin ularni ochib qo‘ying. Xona ichida qolgan oziq-
ovqatni iste’mol qilishdan o‘zingizni saqlang. Mavjud asbob-uskunalardan, 
ayniqsa elektr asboblaridan foydalanishda nihoyatda ehtiyot bo‘ling. CHunki to‘liq 
qurimagan asboblar boshqa favqulodda vaziyatlar yuzaga kelishiga sababchi 
bo‘lib, qo‘shimcha noxushliklarga olib keladi. Bundan tashqari har qanday tabiiy 
ofatni bartaraf qilishda ham o‘ziga yarasha talab va qoidalari mavjud. Xususan, 
toshqindan so‘ng uni bartaraf qilishda keng miqyosda aholi tomonidan qanday 
ishlar amalga oshirilishi lozim? 
YUqorida ta’kidlanganidek atrof sinchiklab o‘rganilgandan so‘ng, suv bosgan 
joylar ortiqcha narsalardan xalos qilinib, quritish ishlari amalga oshiriladi. 
Inshootlarda yarim o‘pirilgan, qayta tiklab bo‘lmaydigan joylar aniqlansa tezda 
buzib tashlanishi va u joylar tozalanishi kerak. Binolarning pastki, pastkam 
joylarida suv to‘planib qolgan bo‘lsa suv chiqarib tashlanadi. Toshqin natijasida 
shikastlangan maishiy-energetika tarmoqlari, yo‘llar, ko‘priklar va boshqa 
inshootlarni ta’mirlashga kirishiladi. Mazkur tadbirlarni amalga oshirish aholidan 
uyushqoqlikii, jipslik va o‘zaro hurmatni talab etadi. SHundagina favqulodda 
vaziyat oqibatini tezda bartaraf qilish mumkin. 
YUqorida qayd qilinganidek, toshqin va sellarning paydo bo‘lishida 
respublikamiz hududlaridan tashqarida bo‘lgan tabiiy suv omborlari, gidrotexnika 
inshootlari ham o‘ziga yarasha xavf tug‘diradi. Bizning nazarimizda bunday 
ob’ektlarning joylashgan o‘rni, xavflilik darajasi, ko‘lami to‘g‘risida batafsil 
ma’lumot berilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Aksariyat hollarda favqulodda 
vaziyatlar yuz bergan vaqtda aholi o‘rtasida ma’lumot yo‘qligidan sarosimaga 
tushish holati oqibatida talafot ikki-uch barobar ko‘payib ketishiga olib keladi. 
Bunday holatlarda aholi harakatining ba’zi qoida va talablari to‘g‘risida keyingi 
bo‘limlarda batafsil to‘xtalamiz. SHu maqsadda respublikamiz hududidan 
tashqarida bo‘lgan, lekin aholining farovon turmushiga ma’lum darajada tahdid 
solib turgan xavf “o‘choqlari” to‘g‘risida ma’lumot beramiz. Albatta, bunday 
ma’lumotlarni berishdan maqsad, aholi o‘rtasida behalovotlik yoki sarosimaga 
tushishga ma’lum sharoit yaratish emas, balki zukko o‘quvchilarga xavf 
to‘g‘risidagi bor ma’lumotni etkazish, real voqelikdan boxabar qilish. Zero, xavfni 
bilmasdan, to‘liq ma’lumotga ega bo‘lmasdan turib unga tayergarlik choralarini 
ko‘rish mushkuldir. Qishlok xo‘jaligini rivojlantirish borasida olib borilayotgan 
keng miqyosdagi tadbirlarda nafaqat tuproq emirilishi, eroziya, jarlanish 
jarayonlariiing oldini olishga, balki er yuzida paydo bo‘lgan shunday joylarni qayta 
rekonstruksiya qilib qishloq xo‘jaligi aylanmasiga kiritish katta ahamiyatga ega. 
Buning uchun, avvalo tashkiliy ishlarni yo‘lga ko‘yish, ya’ni “Er to‘g‘risida”, “Suv 
va suvdan foydalanish to‘g‘risida”, “Ekologik ekspertiza to‘g‘risida”gi qonunlar 

---

asosida ish yuritish maqsadga muvofiqdir. Tog‘li va tog‘ oldi adirlarida emirilish, 
eroziyaning oldini olishga qaratilgan tadbirlar bilan bir qatorda, tekislik, ko‘p yillik 
sug‘orma erlarda tuproqni sho‘rlanishdan, biologik xususiyati kamayib ketishining 
oldini olish tadbirlarini qo‘llash lozim. Buning uchun ilmiy asoslangan usullar 
bilan tarixiy, ota-bobolarimiz qo‘llab kelayotgan omillarni uyg‘unlashtirish yaxshi 
samara beradi. Umuman, meliorativ va gidromeliorativ choralar asosida har bir 
joyning morfologik va morfometrik ko‘rsatgichlarini inobatga olib ish yuritish 
tuproq muhofazasini ta’minlovchi asosiy omillardir. Tuproqning hayotdagi 
biologik o‘rni naqadar yuksakligi va uni asrab-avaylash bo‘yicha ko‘pgina maxsus, 
ilmiy-ommabop risolalar yaratilganligi uchun bu mavzuga ortiqcha to‘xtalmaymiz. 
Xususan, tashqi xavf to‘g‘risida: “Moylisuv daryosining (Qirg‘iziston) 
qirg‘oqlari yoqasida 1944 yildan to 1964 yilgacha uran rudasini qayta ishlash 
chiqindilari ko‘milgan. Hozirgi vaqtda koldiqlar saqlanadigan 23 ta joy mavjud. 
Bu erlarda selni to‘sadigan to‘g‘onlarni mahkamlash hamda ko‘chki xavfi bo‘lgan 
joylardagi qiyaliklarning mustahkamligini ta’minlash lozim” deb mahalliy 
hukumat rahbarlari, ilmiy va ishlab chiqarish korxonalari rahbarlari oldiga 
muammoning echimini topish yo‘llarini, xavfli hududlarda mas’uliyatni va 
javobgarlikni oshirish lozimligini uqtirsalar, keng jamoatchilikni shunday 
xavflardan ogoh bo‘lishga chaqiradilar.Haqikatda, Vatanimiz hududlari atrofidagi 
xavfli joylar hammamizning diqqat-e’tiborimizda bo‘lishi, ular to‘g‘risida etarli 
ma’lumotga ega bo‘lishimiz hozirgi zamon talabidir. Binobarin, birorta xavf 
to‘g‘risida etarli axborot tizimi va majmuasiga ega bo‘lingan taqdirdagina uning 
oldini olish yoki bartaraf etish chora-tadbirlari ishlab chiqilib, to‘g‘ri amal qilishga 
erishiladi. Respublikamizning tabiiy-geografik o‘rnini kuzatar ekanmiz, har bir 
mintaqaning turli halokatli maydonlarni qamrab olganligiga guvoh bo‘lamiz. 
Birgina Farg‘ona vodiysini oladigan bo‘lsak, vodiyga yo‘nalgan barcha suv 
tarmoqlarining boshlanish qismlari baland tog‘liklardan, ayrim joylari abadiy qor 
va muzlikdan iborat bo‘lib, ob-havo keskin o‘zgarishi oqibatida bu suv 
tarmoqlarida toshqin, sel xavflari yuqori ekanligidan dalolat beradi. Bu esa tezkor 
amaliy tadbirlar o‘tkazishni, shu hududlarda joylashgan aholi o‘rtasida xavfli 
halokatlardan saqlanish yo‘llarini targ‘ib qilishni taqozo etadi. 
SHunday qilib, Vatanimiz hududida ham ichki, ham tashqi muhitdan zarar 
etkazadigan turli tabiiy ofatlar xavfi mavjud ekan, ularni chuqur mulohaza qilish, 
avvalo oldini olish, bashoratlash va oqibatlarini bartaraf etishda faol qatnashish har 
bir fuqaroning sharafli burchi hisoblanadi. Mamlakatimizda, xususan tabiiy 
ofatlarning oldini olish borasida muhim ishlar amalga oshirilayotganini e’tirof 
etgan holda, shuni ta’kidlash lozimki, bunday tadbirlar faqat ushbu muammo bilan 
shug‘ullanadigan ilmiy va ishlab chiqarish tarmoqlari doirasidagina chegaralanib 
qolayapti. Ularni keng miqyosda aholi o‘rtasida targ‘ib kilish, talab va qoidalarga 

---

rioya qilish odobi, madaniyatini shakllantirish juda sustkashlik bilan olib 
borilmoqda. Tabiiy ofatlarga loqayd bo‘lish qanday oqibatlarga olib kelishi, Davlat 
xazinasiga qanchalik ta’sir etishi, eng muhimi insonlar nobud bo‘lishiga sababchi 
bo‘lishi boshqa mamlakatlarning achchiq tajribasidan ko‘rinib turibdi. Albatta, 
bunday holatga tushmaslikning birinchi tadbiri o‘zimizni va atrofdagilarni to‘g‘ri 
harakat qilishga o‘rgatishdan iboratdir. Zero, milliy mafkura va milliy 
g‘oyamizning asosi ham, xavfsiz yashash sharoitini ta’minlashga asoslangan.