Reja: Aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishning huquqiy asoslari. Fuqaro muhofazasining hozirgi zamon sharoitidagi ahamiyati. О‘zbekitson Respublikasi Prezidenti favqulodda vaziyatlar yuz bergan taqdirda fuqarolarning xavfsizligini

Suv toshqini, sel va er ko‘chkisi oqibatlarini bartaraf etish.
Suv toshqini (suv ostida qolish) xavfi paydo bo‘lganda, favqulodda 
vaziyatlarda fuqaro muhofazasi qarori bilan boshqaruv punktlari 
tayyorgarlik holatiga keltirib qo‘yiladi. U erda mutasaddi rahbar xodimlarning 
kechayu-kunduz navbatchiligi tashkil etiladi, FVDT tizimlarining vazifalari 
aniqlanadi. 
Suv toshqini xavfi paydo bo‘lganda: 
-boshqa yoqqa o‘tkazib yuboradigan surma to‘siqlarni o‘rnatish; 

---

-ishlab chiqarish ta’minoti tadbirlarini keng qo‘lash kompleksini o‘tkazish 
(o‘t o‘chirish zamonaviy vositalari, o‘t o‘chirish avtomat yo‘llari, hisoblangan suv 
debiti, maxsus tayyorgarlik ko‘rgan tuzilmalar va h.k. mavjudligi). 
Ishlab chiqarish va xo‘jalik aloqalari ishonchliligini oshirish: 
-favqulodda vaziyatda mol etkazib beruvchilar bilan ishlab chiqarish aloqalarini 
maksimal darajada kamaytirish; 
-favqulodda rejimda rezervda barqaror mol etkazib beruvchilar bo‘lishiga 
erishish; 
-ob’ekt ta’minotini rezervdagi avtonom manbalarga o‘tkazish imkoniyati 
bor tizimini ishlab chiqish; 
-avariyada ta’minlash ko‘chma vositalarini ko‘paytirish; 
-bitta sanoat zonasidagi boshqa ob’ektlar bilan kooperativ ta’minlanishni 
(elektr energiyasi, suv, gaz, par va h.k. narsalar ta’minotini) tashkil etish; 
-rezervning avariya zahirasini yaratish; 
-xom ashyo, materiallar muhofazada va bo‘lib-bo‘lib tarqatilib 
saqlanishini tashkil etish; 
-kommunikatsiyalarni o‘rnini bosadigan qilish va halqa tarzida birlashtirish; 
-toshqini xavfi bor hududlarda FVDT kuch va vositalarning holatini 
aniqlash, avariya-qutqaruv va kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni o‘tkazish; 
-xavfli hududlardan aholini evakuatsiya qilishga ayyorgarlik ko‘rish va 
kerak deb topilganda aholini va moddiy boyliklarni xavfsiz joyga ko‘chish; 
-suv toshqini xavfi bor hududlardagi korxona va tashkilotlarning ishlab 
chiqarish jarayonini qisman yoki butunlay to‘xtatish; 
-o‘zaro hamkorlik rejasiga binoan yordam berishga ajratilgan Qurolli 
Kuchlar bo‘linmalari bilan aloqa o‘rnatish va doimiy aloqada bo‘lish; 
Qutqaruv ishlarini olib borishga rahbariyat tomonidan ajratilgan kuch va 
vositalar hamda tashkilotlarning suzuvchi vositalari jalb etiladi. 
Suv bosgan hududlarda qutqaruv otryadlari, komanda hamda guruhlar 
katerlar, motorli qayiqlar va boshqa suzuvchi vositalar yordamida odamlarni 
qutqarish va evakuatsiya qilish ishlariga jalb etiladi. Qutqaruv ishlariga jalb 
etilgan tuzilmalar tarkibi odamlarni qutqarish borasidagi hatti-harakat qoidalarini 
va qutqarilganlarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishni bilishlari kerak. 
Suvda suzish vositalarida qutqaruv ishlariga jalb etilgan tuzilmalar qutqaruv 
vositalari bilan, shaxsiy tarkib esa qutqaruv nimchalari bilan ta’minlanadilar. 
Suv bosgan hududlarda qutqaruv ishlarini olib borishda asosiy e’tibor suv 
ostida qolgan hududlardagi odamlarni qidirib topishga, ularni suvda suzish 
vositalariga yoki vertolyotga olish va xavfsiz joylarga olib chiqishga qaratiladi. 
1998 yil yozida SHoximardonda bo‘lib o‘tgan halokat to‘g‘risida to‘xtalib 
o‘tamiz.
Havo haroratining birdaniga ko‘tarilib ketishi natijasida Qirg‘iziston 

---

Respublikasining O‘sh viloyati tog‘laridagi qorlarning erishi tezlashib ketdi. 
Buning oqibatida yilning 7 iyulidan 8 iyuliga o‘tar kechasi katga suv paydo bo‘ldi. 
Bu oqim SHoximardonsoyga qo‘shilib sig‘imini 200 m
3
/s ga ko‘paytirib yubordi va 
kuchli suv bosishi natijasida 52 xo‘jalik, 36 dam olish maskanlari, shu jumladan 4 
bolalarni sog‘lomlashtirish maskanlari jiddiy zarar ko‘rdi. 8-9 iyul kunlari odamlarni 
SHohimardon qishlog‘idan ko‘chirish ishlari olib borildi. Bu muddat davomida 14200 
kishi, shu jumladan 3150 nafar yosh bolalar xavfsiz joyga ko‘chirilgan. Ushbu 
ishlarni bajarish uchun 250 dan ortiq avtomobil texnikalari jalb qilindi. 1998 
yilning 18 iyuligacha 104 nafar odamning jasadlari topildi, 68 ta har xil 
hayvonlarning tanalari topilib, ular belgilangan tartibda ko‘mib tashlangan. 
Kuchli sel oqimi natijasida 15 km gaz o‘tgazgich quvirlari, 14 km. avtoyo‘l, 4 
ta yirik avtomobil ko‘prigi, 3 km suv o‘tkazish tizimlari, 3 km elektr uzatish 
tarmoqlari yaroqsiz holatga kelgan, 200 dan ziyod mayda savdo nuqtalari butunlay 
vayron bo‘lgan. 
Tabiiy ofat oqibatlarini bartaraf etish bo‘yicha SHohimardon va Vodil 
qishlokdarida favqulodda vaziyatlar shtabi tashkil qilingan. 
Avariya-qutqaruv ishlariga 1908 kishi va 438 dona texnika, shu jumladan 156 
dona muhandislik texnikalari jalb qilingan. Ishni tashkil qilish uchun 320 tonna 
benzin, 513 tonna dizel yoqilg‘isi sarf qilingan. 
Bunday halokat yuz berganda eng birinchi navbatda muhandislik 
texnikalari ishga solinishi kerak. CHunki birinchi vazifa odamlarni xavfsiz joylarga 
zudlik bilan ko‘chirish, jabrlanganlarga moddiy va tibbiy yordam ko‘rsatib, oziq-ovqat, 
kiyim-kechak bilan ta’minlash ishlarini olib borshidan iborat. 
Razvedka ishlarining samarali olib borilishi, fuqaro muhofazasi organlari 
xodimlari favqulodda vaziyatlar sodir bo‘ishi mumkin bo‘lgan hududlarni 
tezlik bilan aniqlash, bashoratlari va oqibatlarni oldini olishlari zarur.
Suv bosgan hududga etib kelgan FVDT tuzilmalari shu zahotiyoq o‘z 
vazifalarini bajarishga kirishadilar. Vaziyat haqidagi muhim ahamiyatga ega 
bo‘lmagan ma’lumotlarning mavjudmasligi yoki ba’zi bir ikkinchi darajali 
masalalarning hal qilinmaganligi avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan 
ishlarni boshlamaslikka sabab bo‘la olmaydi. 
Sel oqimi bilan asosan oldindan olib borilgan kompleks tashkiliy-xo‘jalik, 
agrotexnik, meliorativ va gidrotexnik tadbirlarni amalga oshirish yordamida 
kurashish ko‘proq samara beradi. Sel kelishi xavfi bor hududlarda yashovchi aholi 
erlardan foydalanshda, o‘rmon daraxtlarini kesishda, uy hayvonlarini boqishda 
mutasaddi tashkilotlarning tavsiyalariga rioya qilishlari zarurdir. 
Sel kelishi va er ko‘chkisi xavfi sodir bo‘lganda, aholi xavfli hududlardan 
xavfsiz joyga evakuatsiya qilinadi. Aholi bilan birgalikda moddiy boyliklar ham 
olib chiqiladi, qishloq xo‘jalik mollari esa xavfsiz joyga ko‘chiriladi. 

---

YOng‘in.
YOng‘in, bu-kuchli issiqlik natijasida moddiy va madaniy boyliklarni bir 
necha daqiqada yo‘q qiluvchi, atrof-muhitni izdan chiqaruvchi favqulodda 
vaziyatdir.
YOng‘in uch omil havo harorati (issiqlik), yonuvchi modda (jism) va 
uchqun-alanganing bir paytning o‘zida yuz berishi oqibatida paydo bo‘ladi. 
Mutaxassislarning fikricha, tabiiy holatda ya’ni chaqmoq, vulqon otilishi, sekin 
oksidlanish kabi yuz bergan yong‘inlar e’tiborga olinmagan taqdirda boshqa 
chiqqan yong‘inlarning asl sabablari quyidagi nisbatni tashkil etar ekan: