Reja: Asinxron mashinaning tuzilishi

2.maksimal yoki amplituda qiymatlar Ye_m, U_m, I_m, r_m
3. ta’sir etuvchi (effektiv) Ye, U, I, r
4. o‘rtacha qiymatlari tegishlicha Ye_o‘r, U_o‘r,I_o‘r, r_o‘r .Bunda V-magnit induksiyasi, (Vb / m²)Tl; l -o‘tkazgichning aktiv uzunligi, m; v — o‘tkazgichning nisbiy harakat tezligi, m/s.
16. Uchburchak va yulduz ulngan zanjirlarda faza va liniya kuchlanishlari orasidagi munosabat - Faza va liniya toklari orasidagi munosabat. Uchburchak usu­lida ulashda faza va liniya toklarining teng emasligi 3.3 - rasmdagi sxemalardan ham ko‘rinib turibdi. Bu toklar ora­sidagi nisbatni aniqlash uchun Kirxgofning I qonuniga asosan A, V, S tugunlar uchun quyidagi tenglamalarni yozamiz: aktiv-induktiv xarakterdagi simmetrik nagruz­ka uchun liniya va faza kuchlanishlari hamda toklarning vek­tor diagrammasi ko‘rsatilgan. Dastlab liniya (faza) kuchlanish­lari vektorlarining uchburchagi quriladi, so‘ngra I_AV q I_VS q I_SA faza toklarini liniya kuchlanishlari U_AV, U_VS, U_SA ga nisbagan φ_AV q φ_VS q φ_SA kesishuvchi burchaklar ostida chizamiz. Keyin (7.1) ifodaga binoan liniya toklarining vektorlarini topib, ularning qiymatini aniqlaymiz.Ushbu vektorlar diagrammasidan ko‘rinadiki, uchala liniya toklari (I_A, I_V, I_S) o‘zaro teng va faza toklaridan faza bo‘yicha 30⁰ ga kechikadi. Iste’molchilarni uchburchak usulida ulaganda liniya toklari faza toklaridan marta katta bo‘ladi. Ifoda nagruzka simmetrik bo‘lgandagina kuchga ega. Nagruzka nosimmetrik bo‘lganda har bir liniya toki alohida o‘lchanadi yoki ma’lum faza toklari buyicha (7.1) ifodaga binoan tok va kuchlanishlarning vektor diagrammasini tegishli masshtabda qurib aniqlanadi.
Uch fazali zanjirlarning quvvatlari - Bir fazali tok zanjirida ko‘rilgan aktiv, reaktiv va to‘la quvvat tushunchalari uch fazali tok zanjirida ham o‘z ma’nosini to‘la saqlaydi. Nagruzka simmetrik va nosimmetrik bo‘lganda yulduz va uchburchak usulida ulangan iste’molchilarning aktiv, reaktiv va to‘la quvvatlarini hisoblash (aniqlash) formulalari bilan tanishib chiqamiz.Nagruzka simmetrik bo‘lganda uch fazali zanjirning aktiv quvvati quyidagicha aniqlanadi: R_{λ =} R_{A =} R_V = P_S R_Δ = R_AV = R_VS = I_SA Uch fazali zanjirning reaktiv quvvati quyidagicha aniqlanadi: Q_λ = Q_A = Q_V = Q_S Q_Δ = Q_AV = Q_VS = Q_SAUch fazali zanjirning to‘la quvvati Iste’molchi yulduz usulida I_l = I_f va U_l = U_f uchburchak usulida ulanganda esa I_l = I_f va U_l = U_f ekanligini hisobga olib, aktiv, reaktiv va to‘la quvvatlarni aniqlashning quyidagi umumlashgan formulalarini yozish mumkin: : : Nagruzka qarshiliklarini yulduz usulidan uchburchak usuliga va aksincha o‘tkazib ulash amalda uchrab turadi. Masalan, uch fazali elektr pechining temperaturasini rostlash maqsadida Δ dan Υ ga o‘tkazib ulanadi. Ammo bunda pechning quvvati 3 marta kamayadi. Agarda Υ dan Δ ga o‘tkazib ulansa, pechning quvvati 3 marta ortadi.
Kirxgoffning 1-2-qonunlari -

Elektr zanjirda kuchlanishlar rezonansi. R, L va C lar ketma–ket ulangan holatdagi rezonansni kuchlanishlar rezonansi deb ataladi. Elektr zanjirida reaktiv unsurlardagi kuchlanishni ta’minot ulanish nuqtasidagi kuchlanishdan ortib ketishi quyidagi shart qanoatlantirganida o‘rinli bo‘ladi:       C L C r L 0 0 1 (15.9)  orqali ifodalangan (15.9) dagi kattalik qarshilik o‘lchov birligi bilan ulchanadi, hamda konturning tulqinli qarshiligi deb ataladi. Ur=I r=U I UL=0 LI Uc=I/0C 0 Quyidagi munosabatni yozamiz: r r L I r I L U U U U Q C L         0 0 0 0 0 0 (15.10) Mazkur ifoda (15.10) induktivli va sig‘imli qarshiliklarga ulanish nuqtasidagi kuchlanishni to‘liq zanjirning ta’minoti ulanish nuqtasidagi kuchlanishdan ortish karraligini ifodalaydi. Q ga teskari bo‘lgan hamda rezonansli xossalarni tavsiflovchi quyidagi kattalik: Q d 1  (15.11) konturning so‘nishi deb ataladi.
O’zgaruvchan tok turlari Yo‘nalishi va qiymati davriy ravishda o‘zgarib turadigan har qanday tok o‘zgaruvchan tok deyiladi. O‘zgaruvchan tok vaqt bo‘yicha ma’lum qonun asosida o‘zgaradi, ya’ni tokning qiymati vaqtning funksiyasidir. Ayrim elektr qurilmalarda esa qiymati davriy ravishda o‘zgaruvchi toklar ishlatiladi. Bunday toklar pulsatsiyalanuvchi toklar deyiladi. Uzgaruvchan tokni shartli ravishda uchta turga bulish mumkin; 1.kiymati uzgaruvchan, ammo yunalishi uzgarmas tok (4.1-rasm, a-v); 2.kiymati va yunalishi uzgaruvchan tok (4.1-rasm, g-ye); 3.davriy uzgaruvchan tok
.Elektrotexnikaning asosiy tushunchalari. Elektrotexnika va elektronika – elektr energiyasi hosil qilib, uni amaliy maqsadlar uchun foydalanish yo’nalishlarini o’rganadigan fan.
Elektr energiyaning ustunlik tomonlari: uni xohlagan energiya turiga aylantirish yoki xohlagan tur energiyani elektr energiyasiga aylantirish mumkin; uzoq masofaga uzatish va yuklamalarga taqsimlash; O’zgaruvchan tokni amalda qo’llanilishiga P.N. Yablochkov (1847-1894) o’z hissasini qo’shdi. 1876- yilda “elektr sham” deb nomlagan ixtirosi uchun patent oldi. O’zgaruvchan tok kuchlanishini o’zgartirib beradigan elektrostatik qurilma - transformator birinchi bo’lib P.N. Yablochkov tomonidan yaratildi. 1844- yilda E.X. Lens va ingliz tadqiqotchisi Joul (1819-1889) bir-biridan mustaqil holda o’tkazgichdan tok o’tayotganda uning qizishi natijasida ajralib chiqadigan issiqlik miqdori o’tkazgich qarshiligiga, tok kvadratiga va uning o’tish vaqtiga to’g’ri proporsionalligini ko’rsatdi. O’zgaruvchan tok elektr energiyasini xalq xo’jaligida keng miqyosda qo’llanishida rus olimi M.O. Dolivo-Dobrovolskiy (1862-1919) tomonidan uch fazali elektr tizimining yaratilishi muhim ahamiyat kasb etdi. U 1889- yilda uch fazali asinxron motorni va uch fazali zanjirning hozirgi kunda bizga ma’lum bo’lgan barcha qismlari(uch fazali generator, uch fazali transformator va uch fazali elektr uzatish liniyasi)ni yaratdi.
Kondensator ulangan o’zgaruvchan tok zanjiri O‘zgarmas tok zanjiriga ulangan kondensatordan juda sissa vast ichida (sekundning ulushlari davomida), ya’ni kondensa1 orning zaryadlanish jarayoni tugab, sig‘im kuchlanish a s zanjirga tashsaridtn berilgan kuchlanish i ga tenglashgunga sadar tok o‘tadi. Agar kondensatorni sinusoidal kuchlanish {u = U ms\nu>t) manbaiga ulasak, uning soplamalari orasidagi zaryad i ham uzgaruvchan bo‘ladi (2.12-rasm, a ). Zaryad q ning o‘zgarishi elektr zaryadlarining siljishiga, ya’ni manbadan o‘tuvchi tokka ^og‘lis. Bunda zanjirning elektr muvozanati holati Kirxgofning ikkinchi sonuniga binoan suyidagicha ifodalanadi: i = i s = — [ id t = — # (2.24) S J S Agar q = C-u ekanligini va (2.24) formulani hisobga olsak, kondensator ulangan zanjirdagi tokning o‘zgarishini ifodalovchi tenglikni hosil silamiz: * = = S — = * C U mCOS u t = * c u m sln((0/ + 90°). (2.25) dt dt Demak, kondensator ulangan zanjirdagi tok kuchlanishdan faza bo‘yicha 90° yoki G/4 davr ilgari keladi (2.14-rasm, b, v/. Sinusoidal kuchlanish nol qiymatlardan o‘tayotgan lahzalarda (2.14-rasm, b) dielektrikning sutblanish tezligi va shu bilan zanjirdagi siljish toki ham maksimal buladi. (2 ^5) dagi w C U m = /nt ifoda kondensator ulangan zanjirdagi tokning amplituda kiymati hisoblanadi. Bundan zai
Elektr zanjirda toklar rezonansi - Qismlari paralel ulangan zanjirni qaraymiz. Bunday sxema rasm-1da keltirilgan. Aktiv, induktiv va sig‘im qarshiliklarini paralel ulangan holatda ham rezonanssodir bo‘lishi sharti sifatida tok I va kuchlanish U lar orasida fazalar siljishi bo‘lmasligi qaraladi. Ma’lumki: V=g –ib =y·e-jφ (15.18) Bundan: y = √g2 +b2 = √g2 + (bL –bc) 2 =√1/r2 + (1/ωL –ωc)2 (15.19) va φ =arctg (bL –bc)/g (15.20) Natijada φ = 0 sharti b =bL –bc =0 ekanini bildiradi Bundan: 1/WL–ωc=0 ω 2 *LC =1 (15.21) Keltirilshgan (15.21) ifodadan ko‘rinadiki, paralel ulanishda rezonansga chastota, yoki induktivlikyoki sig‘imni o‘zgartirib erishiladi. Rezonans holatida zanjirning to‘liq o‘tkazuvchanligi nolga teng bo‘ladi, hamda zanjirning reaktiv o‘tkazuvchanligi o‘zining minimal qiymatiga ega bo‘ladi. Rasm–15.2 da rasm–15.1 dagi zanjir uchun rezonansdagi vektor diagrammasi tasvirlangan. ω0–rezonansli chastota bo‘lib quyidagi ifoda bilan aniqlanadi. ω0=1/LC (15.22) Ta’rif: paralel ulangandagi rezonans toklar rezonansi deb ataladi. Qaralayotgan zanjirda (rasm-17.1) reaktiv elementlardagi toklarni zanjirning yigindisi tokidan ortishi quyidagi shart bajarilganida o‘rinli bo‘ladi:
Uch fazali iste’molchilarni “uchburchak” ulash va uning kattaliklari - Uch fazali tok iste’molchilarini uchburchak usulida ulash deb, birinchi fazaning oxirgi uchi X ' ni ikkinchi fazaning bosh uchi V ' bilan, ikkinchi fazaniig oxirgi uchi Y ' ni uchinchi fazaning bosh uchi S ' bilan va uchinchi fazaning oxirgi uchi Z ' ni birinchi fazaning bosh uchi A ' bilan ulashga aytiladi (3.6-rasm, a ). Bunday ulash .usuli „ D “ belgisi bilan ko‘rsatiladi. Odatda, generatorning chulg‘amlari yulduz usulida ulanadi. Ammo uch fazali transformagorlarning ikkilamchi chulg‘ami yulduz yoki uchburchak usulida ulanishi mumkin 3.6-rasmdagi sxemalardan ko‘rinadiki, iste’molchining faza qarshiliklari Z a b . Zb,., Z ca har juft A — V , V — S, S — A liniya simlariga ulangan. Demak, iste’molchi uchburchak usulida ulanganda uning har bir fazasi manbaning (yoki tarmoqning) liniya kuchlanishiga ulanar ekan. Bunday ulash sxemasida liniya va faza kuchlanishlari o‘zaro teng bo‘ladi: Iste’molchining faza qarshiliklaridan o‘tayotgan /av, Irc. /sa toklarga faza toklari deyiladi. Liniya simlaridan o‘tayotgan 1a, 1v, /s toklar esa liniya toklari deyiladi. Faza va liniya toklarining shartli musbat yo‘nalishlari 3.b-rasm, a va b da ko‘rsatilgan. Faza kuchlanishlari va karshiliklarining ma’lum kiymat
Sinusoidal o’zgaruvchan EYuK ni hosil qilish-Sinusoidal o‘zgaruvchan tok, asosan, elektrostansiyalarda bug‘ va gidravlik turbinali generatorlar yordamida hosil kilinadi. Mazkur generatorlarning ishlashi esa elektromagnit induksiyasi va elektromagnit kuch konuplaoiga asoslangan. O‘zgaruvchan tok generatori ikkita asosiy qismdan, ya’ni aylanuvchan r o t o r (elektromagnit) va qo‘zg‘almas sta to r d a n . iborat (2.2-rasm). Stagorning pazlariga mis chulg‘amlar joylashtirilgan (chulg‘amning bitta „a — x i o‘rami 2.2-rasm, a da kursatilgan, bunda a —o‘ramning bosh uchi, a:—oxirgi uchi). Rotor o‘zgarmas magnit yoki elektromagnitning bir turi hisoblanib. generatorning asosiy magnit maydonini hosil qilish uchun xizmat kiladi. Kuchli generatorlarning rogori elektromagnit rejimida ishlaydi, bunda u hosil qilgan magnit maydonining magnit oqimini boshqarish mumkin.
Elektr zanjirni hisoblashning Kontur toklari usuli.- Tok manbalari bo’lgan sxemalarda kontur toklari usulida tenglamalar tuzishni o’ziga xos xususiyatlari bor. Bunday hollarda EYUK va qarshiliklardan iborat tarmoq bilan tutashuvchi tok manbai bo’lgan tarmoq shu konturga kiradi,bu toklar ma’lum mos keluvchi tok manbalarini tokiga teng deb qaraladi. Tenglamalar faqat kontur toklari noma’lum bo’lgan konturlar uchun tuziladi. Agar 1.4-rasmdagi sxemada kontur toki I₁₁=I_k deb birinchi va ikkinchi tarmoqlar orqali soat strelkasi yunalishi buyicha utadi, deb olsak, u vaqtda I₂₂=I₃ ikkinchi va uchinchi tarmoqlar orqali utuvchi kontur toki soat strelkasi buyicha birinchi kontur toki bilan tutashadi va kontur toklari usuliga asosan faqat I noma’lum kontur toki uchun tenglama tuziladi. (R₂ + R₃) I₂₂ - R_kI_k = Ye bu yerda I₂₂= Ye - R_kI_k /(R₂ + R₃) va ikkinchi tarmoq tokiI₂ = I₁₁ - I₂₂
Elektr energiyasini iste’molchilarini ketma-ket va parallel ulash sxemalari-
Elektr zanjirni hisoblashning tugun potensial usuli-Bu usulga ko’ra Kirxgofning 1—qonuniga asoslanib elektr zanjir tugunlaridagi potensiallar zanjirning tayanch tuguniga nisbatan aniqlanadi. Bunda tayanch tugun potensiali nolga teng deb qabul qilinadi. Ma’lumki, har qanday shaxobchadagi kuchlanish shu shaxobcha ulangan tugunlar potensiallarining ayirmasiga teng bo'lib, bu kuchlanishni shu shaxobcha o’tkazuvchanligiga ko’paytmasi esa shaxobcha tokiga teng bo'ladi. Shunday qilib, tugun potensialllarini aniqlab har bir shaxobchadagi tok qiymatini topishimiz mumkin.Ushbu usul noma’lum toklarni topishda tugun potensiallariga asoslanganligi uchun tugun potensiallar usuli deb ataladi.
Uch fazali zanjirlar “yulduz” ulanishi va uning kattaliklari.- Uch fazali zanjirlarda generatorlar, motorlar, transformatorlar chulg‘amlari va iste’molchilar asosan yulduz va uchburchak sxemalari bo‘yicha ulanadi. Agar generator chulg‘amlarining uchlari o‘zaro ulansa, u holda yulduz sxema hosil bo‘ladi