Reja: Astanomya faninin predmeti va boshqa fanlar bilan aloqadorligi

Ma’ruza – 1. Astranomyaning zamonaviy yutuqlari.

Reja:

1. 
   Astanomya faninin predmeti va boshqa fanlar bilan aloqadorligi .
   
2. 
   Astranomya faning zamonaviy yunalishlari.
   

Kirish
Kosmik obyektlar to’g’risidagi fanga astranomya fani deyiladi. Ko’p hollarda astrofizika atamasi ham ishlatiladi. Astrofizika grekcha so’zdan olingan bo;lib yulduzlar fizikasi manosini anglatadi.Lekin hozirgi vaqtda astrofizika so’zi ancha keng manoga ega. Astofizika koinotda o’tuvchi fizik jarayonlar to’g’risidagi fandir. Bu fan faqatgina yulduzlrni emas, balki yulduzlararo va gallaktikalararo muhutni, huddi shunday kosmik obyektlarning ko’pchilik hususyatlari bilan bog’lioq bulgan eng kichik zarralar (elemintar zarralar,atomlar molekulalar) xususyatlari va ular orasidagi o’zaro tasir qonunyatlarini o’rganadigan fandir. Astranomya fani bir butun koinotni o’rganadi.
Qayd qilish kerakki hozirgi vaqtda astrofizika va astranomya tushunchalari orasidagi farq yuqolayapdi. Hozirgi zamon astrofizika yunalishilarida astranomya so’zi qushilib yozilyapdi.Masalan xozirgi zamon astrofizika qator bulimlariga astranomya so’zi qushilib yozilyapdi; Radioastranomyasi, rengentastranomyasi, neytrinoastranomyasi, va hokazolar. Tushunganlaring bunday siljishi oxirgi yunalishlarda astranomyada kuzatilgan revalyutsiyalar tufayli vujudga keldi. Bunday revalyutsiyani manosi shundan iboratki nafaqat yaqin kosmik fazoni o’rganiladi balki undan ilmiy ishlarda foydalanadigan bo’ldi, bundan tadhqari astrofizika (huddi shunday astranomya ) barcha tulqinli fanlarga aytiladi. Bu shuni bildiradiki hozirgi vaqtda olimlar koinotni electromagnet nurlarni keng deapazonida eng uzun tulqin uzunligidagi radionurlardan tortib to qisqa tulqinli katta energiyali fotonlarga tortib deapazonida urganadigan buladi.Bundan tashqari koinotni o’rganishda elementar zarralardan-neytrenolar va kosmik nurlardan xam foydalanilyapdi.
Astrofizikada ikkta konsiptual yul amalga oshirildi. Birinchi yul shundan iboratki bunda alohida obyekt sayyoralar,yulduzlar,pulsarlar,kvazarlar, gallaktikalar, gallaktikalr tudalari va kvazarlar o’rganiladi . Ikkinchi yo’l shundan iboratki bunda turli astrofizik jarayonlardagi umumiy fizik prensiplar o’rganlib, koinot materiasi rivojlanishining umumiy qonunyatlari aniqlanadi.
2. Astranomya fanini zamonaviy yunalishlari
Astrafizikada kosmik obyektlar tug’risida qanday qilib malumot to’plash masalalari eng asosiy masala bulib hisoblanadi. Hozirgi vaqtda malumot tuplashni turtta usuli mavjud,
1. Elektromagnit nurlarni , gamma nurlarni , rengent nurlanish , ultrabinafsha nurlanish, ko’rinuvchi infraqizil va radionurlanishlarni qayd qilish usullari yordamida kosmik obyektlar yo’g’risida malumot to’plash.
2. kosmik nurlar ular yer sirtigacha yetib kelib yer atmosferasi bilan tasirlashadi. Birlamchi kosmik zarralar tarkibiga yuqori energiyali elementlar , pratonlar va og’ir yadrolar hamda nostabil neytronlar va mezonlar kiradi.Birlamchi kosmik zarralar tarkibiga yana antipratonlar , pozitroblar yani anti materiya kiradi. Ularning asosiy qismi pratonlar va yadroning sayyoralar aro va yulduzlar aro fazodagi muhit va yulduzlar hamda sayyoralar atmosferalari bilan tasir natejasida xosil buladi.
3. Neytrinio va antineteino . Hozirgi vaqtda uch xil neutrino borligi aniqlangan ulardan ikktasi elektronlar va myu-mezonlarga bog’liq bulsa uchinchisi tau-mezonlarga ajraladi.
4. Gravitatsion yulqinlar. Bunday tulqinlar uta massif yulduzlar portlashi natejasida xosil buladi ularni kuzatish massiv kosmik obyektlar tug’risida malumot beradi, Hozirgi vaqtda gravitatsion tulqinlar tug’ri yul bilan qayt etilmagan bulsa xam, juda ko’p kuzatuv natejalari bari bunday tulqinlar maavjudligini tasdiqlaydi.
Hozirgi zamon astrofizika fani rivojlanishini eng yuqori chuqqisi bulib butunlay noodatdagi xususyatga ega bulgan kosmik oobyektlarni qayt qilinishi bulinadi. Bunday obyektlarga misol qilib neytron yulduzlar, qora tuynuklar va kvazarlarni kursatish mumkin .
Neytronb yulduzlar kompakt (-10 km ulchamga ega ) kuchli magnet maydonga ega bulgan yulduzlardir. Bunday yulduzlarning magnet maydoni yer sharoitida (labaratoryada )yig’ib bulmaydigan -10¹³gauss gammasida buladi. Bunday kuchli magnet maydonda muhitning strukturasi va xususyatlari tula o’zgaradi.
Qora tuynuklar deb shunday kosmik obyektlarga aytiladiki ular ikkinchi kosmik tezlik yorug’lik tezligiga teng buladi.Shuning uchun ulardan hatto yorug’lik kvantlari chiqib ketolmasligi sababli ko’rinmas buladi. Kvazarlar – gallakitkalar yadrosidan tashkil etib o’ta massiv qora tuynuklardan iborat bulgan kosmik obyektlardir. Hozirgi zamon astrofizikasining muhim qisimlaridan biri kosmalogiya bulimidir. Kosmalogiya bir butun koinotning paydo bulishi va rivojlanishi tug’risi haqida fan bulib bunda koinotning kuzatish mumkin bulgan qismi o’rganiladi.