Reja: Azot birikmalarining ahamiyati. Azot sanoati xom ash’yolari. Azotning aylanishi. Azotning fizik-kimyoviy xususiyatlari. Elementar azotning bog‘lash usullari. Kalsiy sianamidi olishning Toshkti usuli haqida. Tayanch iboralar

CаСО₃ = СаО Q СО₂ - Q₁ (2.)

2200^оС

1. 
   СаО Q 3С = СаС₂ Q СО - Q₂ (3.)
   

1100^оС
3)CаС₂ Q N₂ = СаСN₂ Q С Q Q₃ (4.)
Umuman olganda СаСN₂ ni bu usul bilan olish katta energiya sarfi bilan ketadi. Bu esa СаСN₂ ni sifatini pasaytiradi. Toza СаСN₂ tarkibida 34,99 % azot bor, bu ammoniy selitradagi azot miqdoriga tengdir. Kalsiy sianamidining molekulyar og‘irligi 80,01 uglerod birligiga tengdir.
Struktura tuzilishi: 3 xil kurinishga egadir:
N

Са = С (5.)

N

С а = N-C N (6.)

N

Са С (7.)

N

Karbid usuli bilan olingan SaSN2 da tarkibida ko‘mir qurimi bilan chiqqanligi uchun nazariy jihatdan bog‘langan azotni miqdori 27% bo‘lishi mumkin, ammo amaliyotda 18-20% dan oshmaydi, chunki reaksiyaga kirishmay qolgan kalsiy karbidi, koks, mexanik aralashmalar (qum, tuzlar) va hokazolar bo‘lishi mumkin: bu yerda 5-12% СаС₂ bordir, chunki havodagi suv bug‘i bilan reaksiyaga kirishib, atsitelenni hosil qilishi mumkin, bu modda havodagi О₂ bilan portlovchi aralashma hosil qilishi mumkin:

СаС₂ Q 2Н₂О = С₂Н₂ Q Са(ОН)₂ Q Q (8)

0. 
   Ammiakli usul. Geber va Nernest tomonidan 1904-1907 yillarda nazariy jihatdan topilgan:
   

N₂ Q 3H₂ = 2NH₃ Q Q (9)
Ammiak ko‘p moddalar olish uchun xom ashyodir. Ammiak tarkibida bog‘langan azot eng yuqori bo‘lib 82,3% ni tashkil etadi.
Yuqorida ko‘rilgan uchala usuldan yoy va karbidli sianamid usul mahsulotning chiqish past, ko‘p energiya talab qilgani va iqtisodiy jihatdan qimmat bo‘lgani uchun hozirgi davrda derli qo‘llanilmaydi.
Shu munosabat bilan elementar azotni bog‘lashning ammiakli usuli hozir va kelajakda ham eng qulay va ko‘p qo‘llaniladigan usul bo‘lib qoladi.
Ammo, shuni ta’kidlash kerakki, ammiakni (9) reaksiyasi buyicha ishlab chiqarish uchun ko‘p miqdorda toza holdagi elementar ozot va vodorod kerakdir.
Biz yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, elementar azotning asosiy xom ashyosi-bitmas tuganmas atmosfera havosidir. Shu munosabat bilan biz sizlar bilan bundan buyon atmosfera havosidan qanday qilib elementar azot va kislorod ishlab chiqarish masalalarini o‘rganamiz. Buning uchun amaliyotda atmosfera havosini azot, kislorod va boshqa komponentlarga ajratish usullari qo‘llaniladi.
Toshkent Kimyo-texnologiya institutida NMET kafedrasida professor Sigov S.A., dotsentlar Leykin Z.M., Daychi R.I., Yakubov Sh.A., assistent Pimenova A.A., katta o‘qituvchi Terexin YE.L., dots.Mirzayev I.T. lar ishtirokida karbidsiz usullardan biri - ToshKTI usuli bo‘yicha kalsiy sianamida olish texnologiyasi yaratilgan. Bu usulga muvofiq kalsiy sianamidini quyidagi reaksiyalar bo‘yicha olish mumkin: