Reja: Baqtriya bronza davrida. Sopolli madaniyati bosqichlari va ularning xronologiyasi. Jarqoʻton shahristoni

Baqtriya bronza davri xaritasi (BMAK)
Sopollitepa. O‘zbekiston hududidagi eng qadimgi protoshahar hisoblanadi.
1969-1974 yillar davomida Sopollitepada olib borilgan keng arxeologik
qazishmalar vaqtida yodgorlik to‘liq ochildi, uning turar-joy komplekslari,
qadimgi qishloqni o‘rab olgan mudofaa tizimi va qishloq doirasida joylashgan
jamoa xilxonalari keng o‘rganildi. Sopollitepa yodgorligi Sherobod tumanidagi
Ulanbuloqsoyda joylashgan (Termiz shahridan 70 kilometrlar chamasi shimoliy-gʻarbda) .
Sopollitepa yodgorligidan 150 dan ortiq 8 ta kvartallarga bo‘lingan uy-joy
qoldiqlari va 138 ta mozor komplekslari ochilgan. Yodgorlikning qal‘a qismi
kvadrat shaklida bo‘lib, maydoni 82x82 m, atrofi uch qator mudofaa devorlari
bilan o‘rab olingan. Devorlarning qalinligi 2 metrdan ortiq. Devorlar murakkab
me‘moriy reja asosida qurilgan. Qadimgi muhandislarning g‘oyasiga ko‘ra,
dastlab mudofaa tizimi tuzoq usulida ishlangan bo‘lib, aniq o‘lchamdagi
dahlizsimon bloklarga bo‘lingan. Tashqi bloklar dahliz tipidagi xonalar orqali
qal‘a ichidagi uy-joy komplekslari bilan birlashtirilgan. Ichki bloklar mudofaa
tizimida qalqon rolini o‘ynagan. Tashqaridan qaraganda go‘yo ular qal‘a ichiga
olib kiruvchi darvozalarni eslatadi. Ular kvadrat shakldagi qal‘aning har tomonida
bittadan joylashgan. Aslida qal‘aga kirish darvozasi bitta, uning janubiy tomonida
joylashgan. Qal‘a maydoni to‘liq ochilgach, uning rejasi ma‘lum bo‘ldi.
Sopollitepa yodgorligi
Qazishmalar davomida olib borilgan stratigrafik kuzatuvlarga ko‘ra, uy-joy
komplekslari uchta xronologik qurilish bosqichlaridan iborat ekanligi aniqlandi.
Mudofaa tizimini tashkil etgan ichki va tashqi bloklar aslida maxsus mudofaa
maqsadida qurilgan boʻlsada, ammo mintaqada hech bir tashqi havfning yo‘qligi
ulardan keyinchalik har xil maqsadlarda (urugʻ xilxonasi, uy-joy xonalari,
kulolchilik ustaxonalari) foydalanishga olib kelgan.
Rejaga ko‘ra, qal‘aning ichki maydoni bir-birlaridan tor ko‘chalar bilan
ajratilgan 8 ta kvartallardan iborat bo‘lgan. Dastlab uy-joy komlekslari qal‘a ichki
devoriga yopishtirib qurilib, kuzatilgan uchta qurilish davomida ular qal‘a
markaziy maydoni bilan bog‘langan tor ko‘chalar bo‘ylab kengayib borgan.
Qazishmalar jarayonida ma‘lum bo‘ldiki, mudofaa devorlari, dastlabki uy-joy
komplekslari materik (ona yer) ustiga qurilgan, keyingi bosqichga tegishlilari esa,
hech bir fundamentsiz, madaniy qatlam ustiga qurilgan. Bu manzara qalinligi 2,5
metrgacha bo‘lgan madaniy qatlamlar stratigrafiyasida yaxshi kuzatiladi.