Reja: Bilish nazariyasining predmeti va o‘ziga xos xususiyatlari

Xulosalar. Shunday qilib, metodologiya muayyan bir, hatto, «eng muhim 
metod»ga ham bog‘liq bo‘lmaydi. «Olim hech qachon faqat bitta ta’limotga 
tayanib qolmasligi, hech qachon o‘z tafakkur metodlarini faqat bitta falsafa bilan 
cheklab qo‘ymasligi kerak»
24
. Metodologiya alohida metodlarning oddiy 
yig‘indisi, ularning «mexanik birligi» ham emas. Metodologiya – turli 
darajadagi usul va tamoyillarning faoliyat sohalari, yo‘nalishlari, evristik, 
imkoniyatlar, mazmunlar, tuzilmalar va hokazolarning murakkab, yaxlit hamda 
muvofiqlashtirilgan tizimi. 
Ilmiy bilishda turli darajalarda, faoliyat sohalarida va yo‘nalishlarda turli-
tuman metodlarning murakkab, dinamik va muvofiqlashtirilgan tizimi faoliyat 
ko‘rsatadi. Mazkur metodlar har doim tadqiqotning muayyan shartlari va 
predmetidan kelib chiqib amalga oshiriladi. 
7-MAVZU. TIL VA KOMMUNIKASIYA – TUSHUNISH VOSITASI 
REJA. 
1. Til va kommunikatsiya tushuncasi. 
2. Til va nutq dialektik munosabati. 
3. Bilishda haqiqat va amaliyot uyg‘unligi.
4.Falsafada metod va metodologiya, metodika tushunchalari 
Til va kommunikatsiya tushuncasi, odamlarning ularning fikrlarini, 
hissiyotlarini, ideyalarini, talablarni, hisob kitoblarni boshqa odamlarga yetkazish 
uchun va yana boshqa odamlardan o'zingizga ham yetkazish uchun ishlatadigan bir 
qator qurilmalar, tizimlar va usullardir. Bu tushunchni qo'llash va o'z qiziqtirgan 
bo'limda yetkazish uchun dastlab tilni boshqalar bilan talab qilish bilan boshlanadi. 
Kommunikatsiya masalalari barcha sohada bor kinolar, televizorlar, radiolari, 

---

Internetni va boshqa bir qator tizim va vositalar orqali tashkil etiladi. 
Til va nutq dialektik munosabati, hegelian falsafaning asosiy konseptlaridan 
biridir. Bu munosabat, bir tur o'zaro aloqadagi moddalar yoki ideyalar yordamida, 
oilaviy yoki ijtimoiy dunyodagi imkoniyatlarni, aniqroq qilishdan iborat. Til va nutq 
munosabati, kapitalist tizimlarning tarixiy o'zgarishlarini tushunishda juda muhim 
ahamiyatga ega bo'ldi va kommunikatsiya va tarix falsafasi bilan qo'shimcha aloqasi 
mavjud. 
Biroq, Karl Marxning Nazariy falsafasiga ko'ra, asosiy fon uning sosial va 
iqtisodiy misollarida yotadi. U boshqaruv modeli sotsializm va keyingi davlat uchun 
asoslar yo'qotildi va xalq bilan muloqotlar va qo'llanma sifatida xizmat qildi. Bu 
talabgarga birimentob ko'chirovchi falsafa deb ataladi. 
Shunday qilib, til va nutq munosabati, konstruktivizm, postmodernizm va 
boshqa qarashlar bilan bajarmadi. Ana shu sababli, bu falsafa o'ziga xos avlod yoki 
kurinni bilishga muhtoj. 
Bilishda haqiqat va amaliyot uyg'unligi fikrining asliy ahamiyati, o'zini 
nazarda tutingan bir necha ko'nikmalar tufayli hududlantirilishidan o'tishi, balki 
haqiqiy dunyoga ega, uning jadal rivojlanishiga ko'mak qiladigan va o'ziga xos 
tarzda amal qiladigan bilimlar bilan mas'ul xilofatni ko'rsatishi bo'ladi. 
Amaliyot uyg'unligi, bilishda ko'nikma va jadvallarning amaliyotga mos 
ravishda ishlatilishini talab etadi. Bu esa o'z navbatida, uslubiy o'rnatilish va 
implementatsiyani optimallashtirishni talab qiladi. Masalan, bir ayni konseptga ega 
bo'lgan bir nechta ko'nikmalar uchun jadvallar yaratilganda, amaliyot uyg'unligi, bu 
jadvallarning ma'lum amalda ishlatilishini ta'minlaydi. 
Haqiqat uyg'unligi esa, bilimlar tizimida istiqbolli, manaviy, falsafiy 
qarashlarni yig'ish va shuning o'rniga, haqiqiy dunyoni tushunish bilan bog'liq 
falsafiy tamoyillarni keltirib chiqadi. Bu kamalak, bilimni yangicha maqsadga 

---

yo'naltirish, davlat va jamiyat qarorlarini yig'ish, va boshqa ko'plab tashkiliy holatlar 
va samaradorlikka mo'ljallangan kampaniyalar uchun jihatdan juda ahamiyatga ega. 
Bir qadam yuritish, haqiqat va amaliyot uyg'unligini amalga oshirish uchun, 
amaliyoti yo'nalishiga bog'liq falsafiy va etik qo'llanmalar yaratishga, shuningdek, 
o'zida nafaqat ijobiy, balki salbiy natijalarga etibor berishga mo'ljallangan yuqori 
sifatli tadqiqotlarga e'tibor berish kerak. 
Falsafada "metod" va "metodologiya" tushunchalari alohida mavzular 
hisoblanadi.
Metod, bir falsafiy va ilmi tadqiqotning o'ziga xos holdalari, uyushtirish va 
to'g'ridan-to'g'ri chiqish uchun ishlatiladigan mexanizmlar, qoidalarga aylandiriladi. 
Bu, o'z navbatida, falsafiy tushunchalar, ko'nikmalar, jadvallar, mo'limlar va 
izohnomalar, amalda ishlatilishini ta'minlashda o'rnatiladi. 
Metodologiya, falsafiy o'tgan tadqiqotlar, uslub va fezilatlardan foydalangan 
holda, yangi yonalish, hujjat hamda bilimning eng uygun usuli bo'lishiga qaratilgan 
o'rganish usuli sifatida tavsiflanadi. Bu, falsafiy tadqiqotning asosiy yo'nalishlarini, 
asbab-uzoqni, natiq, tashqi tasnif va uslubiyatni chuqur tushunish uchun yaratilgan 
ilmi o'rganish usullarini o'z ichiga oladi. 
Metodika esa, belgilangan falsafiy mexanizmlarning amalda ishlatilishini, 
ularni o'rganish va o'rgatishni ta'minlaydigan o'qituvchilar va talabalar uchun asosiy 
qo'llanma sifatida o'z hisobiga oladi. Bu, falsafiy tadqiqotni asosliktan o'qitish, 
chuqur tushunish, aniq qilish va amaliyotda to'g'ri kelishini ta'minlash uchun 
yaratilgan ilmi ko'rsatma sifatida xizmat qiladi. 
Bularning barchasi, falsafiy tadqiqotlarni chuqur tushunish, yangi yonalish 
topish va hujjat qilish uchun xizmat qiladigan tushunchalardir. 

---

8-MAVZU JAMIYAT RIVOJINING FALSAFIY TAXLILI 
REJA: 
1. 
Jamiyat rivojlanuvchi tizim sifatida. 
2. 
Sivilizatsiya tushunchasining tahlili va turli yondashuvlar tasnifi. 
3. 
“Madaniyat” tushunchasi, uning mohiyati, strukturasi va funksiyalari Sharq 
va G‘arb madaniyatlarining o‘zaro bir-biriga ta’siri. 
4. 
Qadriyat tushunchasining tavsifi va mohiyati 
Jamiyat rivojlanishida jamiyat rivojlanuvchi tizimlar oʻz ahamiyatiga egadir. 
Jamiyat rivojlanuvchi tizimlar, jamiyatning yaxshi tashkil qilinib, boshqarilishi, 
ijaraga qoʻyilishi va taraqqiyotini taʼminlash uchun yaratilgan qonunlar, huquqiy 
normativ hujjatlar va har bir shaxs uchun nutq va harakatlar birligini ifodalaydi. Bu 
tizimlar jamiyatda kuchli va mustahkam kuchli institutlarni yaratishda va sinashda 
muhim ahamiyatga ega. Jamiyat rivojlanuvchi tizimlarining yaxshi tashkil etilishi 
va ish birligi, jamiyatning umumiy rivojlanishiga katta ta'sir qiladi. Qonunlar, 
huquqiy normativ hujjatlar va tizimlar jamiyat taraqqiyotiga erishishga yordam 
beradi, ularning yaxshi tashkil etilishi va ish birligi esa jamiyatga oʻz 
kontributsiyasini keltiradi va jamiyat rivojlanishida eng muhim asoslardan biri 
hisoblanadi. 
Sivilizatsiya so’zi insoniyat tarixidagi sifat chegarasini belgilash bilan bog’liq. 
Ushbu tushunchaning yuzaga kelishi Ma’rifatparvarlik davridagi Yevropa fani va 
adabiyotining yutug’idir. Ammo sivilizatsiya haqidagi ilk tushunchalar ancha ilgari 
yuzaga kelgan. Qadimgi davrlardayoq insonlar o’zlarining dunyolarini o’zgalar 
dunyosi bilan solishtira boshlashgan. Antik davrda sivilizatsiya so’zi bilan 
belgilanmasa-da, o’z taraqqiyot darajalariga varvarlikni qarama-qarshi qo’yganlar. 
Sivilizatsiya so’zi lotincha sivilis - fuqarolikka, davlatga, shaharga taalluqli 
ma’nolarini anglatuvchi o’zakdan kelib chiqqan. U "silvaticus", ya’ni lotinchadan 
tarjima qilganda qo’pol, yovvoyi so’ziga qarshi ma’noda qo’llanilgan. Sivilizatsiya 
tushunchasi “madaniyat” tushunchasi bilan uzviy bog’liq ravishda paydo bo’lgan. 
Dastlab madaniyat va sivilizatsiya tushunchalari sinonim sifatida qo’llanilgan, 

---

ammo bora-bora bu ikki atama o’rtasida farq paydo bo’ldi. Masalan, nemis faylasufi 
I.Kant bu tushunchalar o’rtasidagi yaqinlik va tafovut mavjudligini ko’rsatib o’tgan 
edi. Ko’pchilik faylasuflar “sivilizatsiya” deganda jamiyatning moddiy-texnika 
yutuqlarini, “madaniyat” deganda esa faqat uning ma’naviy qadriyatlarini 
tushunishgan. XX asr boshlariga kelib, nemis faylasufi O.Shpengler “Yevropa 
quyoshining so’nishi” asarida madaniyat va sivilizatsiya tushunchalarini bir-biriga 
qarama-qarshi qo’ydi. Uning fikricha, sivilizatsiya madaniyatning eng yuqori 
bosqichi bo’lib, undan keyin esa madaniyat asta-sekin inqirozga yuz o’giradi. Nemis 
faylasufi sivilizatsiya deganda texnik- mexanik jarayonlar majmuini nazarda tutgan. 
Madaniyatning paydo bo’lishi insoniyatning yovvoyilikdan keyingi davri bilan 
bog’liq bo’lsa, sivilizatsiya - tarixiy jarayon, ijtimoiy hodisadir. Sivilizatsiyaning 
rivojlanishi jamiyatni yuksaltirishga olib keladi, natijada bu jamiyat fuqarolar 
erkinligini ta’minlash imkoniyatini yaratadi. Sivilizatsiyali hayot insonni 
madaniyatli qiladi va uning har tomonlama kamol topishi uchun shart-sharoit 
yaratadi. 
Sivilizatsiya kategoriyasining serqirraligi va ko’p serma’noligi tufayli unga aniq 
ta’rif berish mushkul. “Sivilizatsiya” ning yuzdan ortiq ta’riflari mavjud bo’lib, har 
bir o’ziga xos ta’rifida ijtimoiy hayotning ma’lum tomonlari, jihatlariga alohida 
urg’u beriladiki, bu umuman sivilizatsiyaning ijtimoiy hodisa sifatidagi mohiyatini 
to’laroq anglab etishga xizmat qiladi. 
Sivilizatsiya tushunchasining tarixiy-falsafiy mohiyati – tarixiy jarayonning birligi 
va ushbu jarayon davomida insoniyatning moddiy-texnik hamda ma’naviy 
yutuqlarning majmui. Sivilizatsiya umumjahon tarixiy jarayonining ijtimoiylikning 
ma’lum darajasiga erishish bilan bog’liq bosqichini ham anglatadi. Sivilizatsiyaning 
yana bir ma’nosi - madaniyatning zamon va makonda chegaralangan tarixiy tipi 
(Misr sivilizatsiyasi, Mesopotamiya sivilizatsiyasi va b.). Sivilizatsiya 
madaniyatso’zining sinonimi sifatida, ko’pincha moddiy madaniyat ma’nosida ham 
qo’llaniladi. 

---

Shveytsariyalik tarixchi J.Starobinskiyning fikricha, sivilizatsiya tushunchasini ilk 
bor fransuz iqtisodchisi Viktor Riketi Mirabo (1715-1789 yy) o’zining “Qonunlar 
do’sti” asarida qo’llagan. 1767 yilda u shotlandiyalik ma’rifatparvar Adam 
Fergyusson (1723-1816) asarida paydo bo’ldi. O’shanda ushbu atama madaniy 
taraqqiyotning umumiy darajasini anglatgan. Sivilizatsiya ma’rifatsiz xalqlarga, 
qorong’u feodalizm davri va o’rta asrlarga qarama-qarshi qo’yilgan. A.Fergyusson 
ibtidoiy jamiyat tarixini davrlashtirish mezoni sifatida “madaniyatning o’zlashtirish 
darajasini” ilgari surdi: yovvoyilik, varvarlik, sivilizatsiya. Keyinchalik shved olimi 
S.Nilson bu davrlashtirishni bir oz to’g’irladi va to’ldirdi: yovvoyilik, nomadizm 
(yunon. nomados – ko’chib yuruvchi, ko’chmanchilik), dehqonchilik va 
sivilizatsiya. 
Ma’rifatparvarlik davridagi ensiklopediyalarda sivilizatsiya tushunchasi taraqqiyot 
konsepsiyasi bilan uyg’unlashib ketdi. Fransuz faylasuf ma’rifatparvarlari aql va 
adolatga asoslangan jamiyatni sivilizatsiyalashgan jamiyat deb bilganlar. 
Sivilizatsiya tushunchasiga turlicha mazmun berish davom etdi va XVIII asrdan 
“sivilizatsiya” tushunchasi tarixchilar lug’atidan mustahkam o’rin oldi. Shu davrdan 
sivilizatsiyaning turli nazariyalari shakllana boshladi. XIX asr boshlaridayoq 
sivilizatsiyalar to’g’risida ko’plikda fikr yuritila boshlandi, bu esa xalqlar 
sivilizatsion taraqqiyotining rang-barangligini tan olishni anglatardi. 
O’z asarlarida tarixning yo’nalishi, shuningdek tarixiy jarayonda yagonalik va rang-
baranglikning o’zaro nisbati muammolarini ayniqsa to’la qamrab olgan dastlabki 
tadqiqotchilardan biri italyan faylasufi Jambatissta Viko (1668-1744) o’zining 
“Millatlar umumiy tabiati haqidagi yangi fan asoslari” deb nomlangan risolasida 
jahon tarixining barcha xalqlar uchun yagona bo’lgan tarixiy aylanma harakat 
sifatidagi dunyoviy konsepsiyasini ilgari surgan. Viko fikriga ko’ra, barcha xalqlar 
o’z rivojlanishida bir xil bosqichlardan o’tadi: ibtidoiy varvarlik (“xudolar asri”)dan 
feodalizm (“qahramonlar asri”) orqali demokratik respublika yoki konstitutsiyaviy 
monarxiya (“sivilizatsiya asri”) sari harakatlanadi. Har bir tsikl mazkur jamiyatning 

---

umumiy inqirozi va parchalanishi bilan tugaydi. Tsikl yakunlangach, rivojlanish 
jarayoni yangilanadi va ayni shu bosqichlardan, lekin yuqoriroq darajada o’tadi. 
Vikoning g’oyalari madaniyatlar va sivilizatsiyalarning rivojlanishida tsikllilik 
nazariyalari (Danilyevskiy, Shpengler, Toynbi)ga asos bo’lgan. 
1877 yilda amerikalik tarixchi va etnograf L.Morgan (1818-1881 yy) o’zining 
“Qadimgi jamiyat” kitobida sivilizatsiya atamasini yagona madaniy-tarixiy 
jarayonning ma’lum darajasini belgilash uchun qo’llashni taklif etdi. Morgan 
sistemasida ham ibtidoiy jamiyat taraqqiyoti yovvoyilik, varvarlik va sivilizatsiya 
bosqichlaridan iborat, ammo u yovvoyilik va varvarlik davrlarining har birini, 
xo’jalik va moddiy madaniyat taraqqiyotining belgilariga ko’ra quyi, o’rta va yuqori 
bosqichlarga bo’ladi. Ushbu davrlashtirishda ishlab chiqarish kuchlari rivojining 
darajasi mezon bo’lib xizmat qiladi. 
Tarixni o’rganishga sivilizatsion yondashuv asoschilaridan biri rus tabiatshunos 
olimi N.Ya.Danilyevskiy (1822-1885) bo’lgan. U har biri alohida-alohida mavjud 
bo’lgan, faoliyatning to’rt muhim shakli yoki sivilizatsiyalar “asosi” - diniy, 
madaniy, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy asoslar orqali namoyon bo’luvchi madaniy-
tarixiy tiplar (sivilizatsiyalar) haqidagi konsepsiyani ilgari surgan. Madaniy-tarixiy 
tiplar, biologik organizmlar kabi, tashqi muhit va bir-biri bilan uzluksiz kurash 
jarayonida bo’ladi va vujudga kelish, voyaga etish, qarish va halok bo’lish 
bosqichlaridan o’tadi. 
Nemis faylasufi va tarixchisi Osvald Shpengler (1880-1936 yy) ning fikricha, 
“sivilizatsiya” har qanday madaniyat taraqqiyotining muayyan tugal bosqichini 
bildiradi. Sivilizatsiyani bunday davr tanazzuli sifatida tushunish madaniyatning bir 
butunligi va tabiiyligiga ziddir. 
O.Shpengler “Yevropa quyoshning so’nishi” asarida G’arbiy Yevropa tarixiga xos 
evropotsentrizm, panlogizm, istorizm, to’g’ri chiziqli progressizm printsiplarini 

---

tanqid qildi va madaniy - tarixiy jarayonning aylanma harakati nazariyasini 
yaratdi. Bu nazariya sivilizatsiyaning tsiklli rivojlanishi, ya’ni takrorlanib turishi 
haqidagi konsepsiyaga olib keldi. 
Shpengler ijtimoiy taraqqiyotning bir chiziqli yevroposentristik sxemasiga tanqidiy 
yondashgan. U insoniyat tarixida sakkiz madaniyat: Misr, Hind, Bobil, Xitoy, 
Yunon-rim, Sharq, G’arbiy Yevropa va Mayya madaniyatlarini farqlagan. Shpengler 
fikriga ko’ra, har bir madaniy organizm ma’lum hayot muddati (taxminan ming yil) 
mobaynida mavjud bo’ladi, shundan so’ng u sivilizatsiyaga aylanadi va halok 
bo’ladi. Har bir madaniyat o’z teran mazmuniga ega bo’ladi va tarixiy jarayonda bir 
xil ahamiyat kasb etadi. 
Ingliz tarixchisi va sotsiologi Arnold Toynbi (1889-1975) sivilizatsiyani yaxlit 
ijtimoiy tizim sifatida ifodalagan. U o’zining o’n ikki tomlik “Tarixni anglash” 
asarida keltirgan o’zaro o’rin almashuvchi lokal sivilizatsiyalar konsepsiyasida 
sivilizatsion taraqqiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida chaqiriq va 
javob nazariyasini ilgari surdi. 
Toynbining fikricha din har qanday sivilizatsiyaning o’zagi va tayanchidir. 
Sivilizatsiyalarni bir – biridan farqlash va tasnif qilishda u yoki bu jahon dinlarini 
asos qilib olinishi bejiz emasdir: musulmon sivilizatsiyasi, xristian sivilizatsiyasi va 
hokazo. 
U dastlab 21, keyinchalik 37 ta sivilizatsini sanab o’tib, tarixiy jarayonning to’g’ri 
chiziq bo’ylab rivojlanishi haqidagi qarashlarga qarshi chiqdi va sivilizatsiyaning 
bosqichli-tsiklik rivojlanishini ta’kidladi. Toynbi Arab, Xitoy, Shumer, Mayya, 
Hind, Ellin, G’arb, Xristian (Rossiya), Uzoq Sharq (Koreya va Yaponiya), Eron, 
Misr, Arab, Meksika, Vavilon va boshqa sivilizatsiyalarni tadqiq etish natijasida 
“...tabiiy muhitdagi va odamlar tegrasidagi yashash sharoitlarining og’irligi 
sivilizatsiyaning vujudga kelishiga sabab bo’ladi”, -degan xulosaga keladi. Toynbi 
sivilizatsiyalarga “evolyutsion tipdagi faol tuzilmalar” sifatida yondashib, har bir 
sivilizatsiyada tarixiy mavjudlikning asosiy bosqichlari: vujudga kelish, rivojlanish, 

---

tanazzulga uchrash va zavol topishni farqlagan. Bu asosiy bosqichlardan o’tgach, 
sivilizatsiya, odatda, halok bo’ladi va uning o’rnini boshqa sivilizatsiya egallaydi. 
Nemis faylasufi K.Yaspers (1883-1969 yy.) o’zining “Tarix manbalari va uning 
maqsadi” asarida sivilizatsion taraqqiyotning bosqichma-bosqich rivojlanishi 
konsepsiyasini ilgari surdi: tarixgacha bo’lgan davr, qadimgi davr madaniyati, vaqt 
o’qi (jahon tarixining boshlanishi), texnik davr (yagona jahon tarixiga o’tish). Uning 
fikricha tarixning mazmuni va negizi butun insoniyat uchun umumiy bo’lgan e’tiqod 
bilan belgilanadi. Mazkur e’tiqod insoniyat vakillarini bir-biridan ajratmaydi, balki 
jipslashtiradi. Insoniyatga bunday e’tiqodni biron-bir jahon dini yoki milliy din taklif 
qilolmaydi 
Sotsiolog P.Sorokin (1889-1968) insoniyat madaniyatining butunjahon-tarixiy 
taraqqiyoti nazariyasini yaratdi. U bu taraqqiyotni markaziy mazmunga yoki 
mentallikka ega ulkan madaniy supertizimlar doirasida ko’rib chiqdi. Bu madaniy 
supertizimlar yoki sivilizatsiyalar insonlarning hayoti va hulqini, ko’pgina tarixiy 
jarayonlar va an’analarni belgilaydi. Tarixning har qanday davrida, Sorokinning 
fikricha, beshta asosiy madaniy tizimlar mavjud: til, ahloq, din, fan, san’at. U 
sivilizatsiyalarni moddiy madaniyat hech bir tizimsiz ravishda namoyishga 
qo’yilgan ulkan muzeylar sifatida talqin qiladi. Sorokin sivilizatsiyalar tabiatining 
yaxlitligi g’oyasiga tanqidiy yondashib, uning tarkibiy qismlari o’zaro 
bog’lanmagan, deb hisoblagan. 
“Iqtisodiy va ijtimoiy tarix annallari” (1929 g.) fransuz jurnali redaksiyasi atrofida 
vujudga kelgan tarixiy maktab asoschilari va vakillari bo’lmish fransuz tarixchilari 
Mark Blok (1886-1944) va Lyusyen Fevr (1878-1956) lar jahon taraqqiyoti 
muammosiga o’zgacha yondashgan. Ularning fikricha tarixiy taraqqiyotning asosini 
mentalitet tashkil qiladi. L.Fevr birinchilardan bo’lib o’zining “Sivilizatsiya: so’z 
evolyutsiyasi va g’oyalar guruhi” asarida “sivilizatsiya” atamasining kelib chiqish 
vaqtini aniqlashga ham harakat qilgan. 

---

O’tmish hodisalarini tushuntirishda Fernan Brodel (1902-1985) va bir qator boshqa 
fransuz tarixchilari tarixiy qonuniyatlar yoki tasodifiylikka birinchi darajali e’tibor 
qaratmasdan, birinchi o’ringa “muhit” (tarixiy vaqt) omilini qo’yishgan. Ularni 
birinchi navbatda xalqlarning hayoti, turmushi va mentaliteti qiziqtirgan. 
XX asrning ikkinchi yarmida, sovuq urush davrida va u tugagandan so’ng insoniyat 
rivojining umumiy chizmasini yaratish va sivilizatsion taraqqiyot jarayonining 
istiqbollarini ko’rsatishga urinish sifatida bir qancha tadqiqotlar paydo bo’ldi. 
Tarixiy rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy konsepsiyasini ilgari surgan amerikalik 
sotsiolog Uolt Rostouning fikricha jamiyat taraqqiyotida texnik-iqtisodiy 
ko’rsatgichlar hal qiluvchi rol o’ynaydi. Industrial jamiyat nazariyasining 
yaratuvchilaridan biri bo’lgan fransuz sotsiologi R.Aron (1905-1983) jamiyatning 
nomafkuraviy nazariyasini hamda texnika va jamiyatning o’zaro ilgari ta’siri tezisini 
surgan. 
XX asrning 70-yillaridan boshlab ilmiy-texnika taraqqiyoti industrial jamiyatni 
butunlay o’zgacha sifatlarga ega postindustrial jamiyatga aylanishi haqidagi 
g’oyalar ishlab chiqila boshlandi. Ushbu nazariyaning asoschilaridan biri amerikalik 
sotsiolog D.Bellning fikricha tarix jamiyatda texnika taraqqiyotining darajasiga 
bog’liq holda rivojlanadi. U jamiyat taraqqiyotining uch bosqichini ajratib 
ko’rsatadi: industriyagacha, industrial va postindustrial.