Reja: Biologik progress va regress xususiyatlari

Regress tushunchasi
Biologik regressiyaning asosiy xarakteristikasi shundaki, bu jarayon taraqqiyotga qarama-qarshidir. Shuningdek, u alohida ta'kidlanishi kerak bo'lgan o'ziga xos xususiyatlarga ega:

• 
  o'lim darajasining tug'ilish darajasidan oshib ketishi natijasida shaxslar sonining kamayishi;
  
• 
  tur ichidagi xilma-xillikning kamayishi;
  
• 
  diapazonning chegaralari va yaxlitligining pasayishi, u bir nechta alohida joylarga bo'linadi;
  
• 
  kam sonli shaxslar tufayli ular butun guruhning yo'q qilinishiga olib kelishi mumkin bo'lgan halokatli yo'q qilinadi.
  

Biologik taraqqiyot yo'llari
Biologik taraqqiyot va regressiyaning tavsifi aniqlanmagan holda to'liq bo'lmaydi mumkin bo'lgan usullar evolyutsion o'zgarishlar. A. N. Severtsov tur yoki turning holatini o'zgartirishning bir nechta variantlari mavjudligini ta'kidladi. Agar uning fikricha, biologik regressiya mavjudlikning faqat bitta variantiga ega bo'lsa, unda taraqqiyot turli yo'llar bilan namoyon bo'ladi: degeneratsiya, idioadaptatsiya, aromorfoz.
biologik evolyutsiya
Uzoq vaqt davomida biologiyada evolyutsion jarayonlar muammosi I. I. Shmalgauzen tomonidan o'rganildi. Aynan u biologik taraqqiyotning asosiy variantlarini aniqladi:

• 
  gipermorfoz;
  
• 
  allomorfoz;
  
• 
  aromorfoz;
  
• 
  gipomorfoz;
  
• 
  katamorfoz;
  
• 
  telomorfoz.
  

Biologik regressiyaning bunday yo'nalishlari yo'q. Aromorfoz - bu hayotiy faollik darajasining oshishi bilan birga keladigan evolyutsiya yo'li, jinsning yashash muhitini kengaytirishni o'z ichiga oladi. Arogenez quyidagilar bilan tavsiflanadi:

• 
  faoliyatini kuchaytirish;
  
• 
  farqlanishning kuchayishi;
  
• 
  tananing integratsiyasi;
  
• 
  mavjudlik uchun kurashning faol variantlarining namoyon bo'lishi;
  
• 
  hislarni yaxshilash va asab tizimi.
  

Aromorfoz natijasida tashkilotning yuksalishiga hissa qo'shadigan o'zgarishlar ro'y beradi, ya'ni biologik regressiya emas, balki rivojlanish (progress) mavjud. Turning yangi yashash sharoitlariga o'tish imkoniyati mavjud. Arogenezga misol tariqasida to'rt kamerali yurakni, tirik tug'ilishning ko'rinishini, doimiy tana haroratini, qon aylanishining ikki doirasini, yangi tug'ilgan chaqaloqlarning suti bilan emizishini keltirishimiz mumkin. Biologik regressiya bunday imkoniyatlarga ega emas. Aromorfozlar orqali sinflar va tiplar paydo bo'ldi, yirik taksonlar paydo bo'ldi. A. N. Severtsovning ta'kidlashicha, bu aromorfoz turning murakkablashishini, uning keyingi o'zini-o'zi takomillashtirish imkoniyatini nazarda tutadi. Biologik regressiya nimaga olib keladi? Tarixdagi misollar shuni ko'rsatadiki, uning natijasi turning, jinsning butunlay yo'q bo'lib ketishidir.
Allogenez hayot sharoitlarining o'zgarishi paytida o'ziga xos moslashuvlarni shakllantirishni o'z ichiga oladi. Bunday holda, organizmning rivojlanishi butun turning murakkabligini anglatmaydi va energiyaning umumiy ko'payishi talab qilinmaydi. Allogenez turlarning xilma-xilligiga, sonlarning sezilarli o'sishiga olib keladi. Masalan, sutemizuvchilar turli xil yashash sharoitlarini o'zlashtirishga muvaffaq bo'lishdi, ularni Arktika cho'llarida ham, tropiklarda ham uchratish mumkin. Bundan tashqari, ularning vakillari turli xil muhitlarni (tuproq, suv, er) o'zlashtirdilar, bu esa turli turlarning vakillari o'rtasida yashash joylari va oziq-ovqat uchun raqobatning pasayishiga olib keldi. Ammo biologik regressiya yo'q edi. Yuqorida keltirilgan misollar, aksincha, tirik organizmlarning barqaror tashkiliy darajasidan dalolat beradi. Idioadaptatsiya tufayli yangi avlodlar, turlar, turkumlar, oilalar paydo bo'ladi va past darajali taksonlar paydo bo'ladi.
Telogenez tor ixtisoslashuv, mavjudlikning o'ziga xos sharoitlariga moslashish sifatida tan olinadi, bu tashkilot darajasida jiddiy o'zgarishlarni nazarda tutmaydi. Masalan, xameleyonlar, toshbaqalar, yalqovlar yashash sharoitlariga qo'shimcha moslashishlar bilan ta'minlangan.
BIOLOGIK PROGRESS — muayyan guruhga mansub organizmlarning yashash uchun kurashdagi muvaffaqiyati. Biologik progress muayyan taksonga mansub organizmlar sonining ortishi, uning areali kengayishi, takson individlarining bir-biridan farq qiladigan yangi kichik sistematik guruhlarga bo’linib ketishi bilan belgilanadi. Biologik progressga olib boradigan yo’llar (omillar)ni A. N. Seversov aniqlab bergan. Birinchisi—morfofiziologik progress, ya’ni aromorfozdir. Aromorfoz natijasida hayvon organizmining tuzilishi va organlari funktsiyalari murakkablashadi, voyaga yetgan avlodlarning umumiy hayot faoliyati ajdodlar xayot faoliyatiga nisbatan yuqori darajaga ko’tariladi. Ikkinchisi — idioadaptatsiya, ya’ni muayyan cheklangan muhit sharoitiga moslanishdan iborat bo’lib, voyaga yetgan avlodlarning hayot faoliyati va tuzilishi ajdodlarga nisbatan yuqoriga ko’tarilmaydi, lekin tur individlari yashash sharoitlariga yaxshi moslashgan bo’ladi. Uchinchisi — tsenogenezlar, ya’ni hayvonlarning embrion va lichinka davridamoslanishi,bundaytsenogenezlar natijasida voyaga yetgan avlodlarning tuzilishi va hayot faoliyatida o’zgarish bo’lmaydi, lekin kelgusi bo’g’inlarda organizmlar soni oshadi. To’rtinchisi— umumiy degenerasiya, ya’ni voyaga yetgan avlodlarning tuzilishi soddalashuvi orqali sodir bo’ladigan moslashuvdan iborat. Muayyan guruhga mansub organizmlarning yashash uchun kurashdagi muvaffaqiyati. Biologik progress muayyan taksonga mansub organizmlar sonining ortishi, uning areali kengayishi, takson individlarining bir-biridan farq qiladigan yangi kichik sistematik guruhlarga boʻlinib ketishi bilan belgilanadi (q. Biologik regress). B. p. ga olib boradigan yoʻllar (omillar)ni A. N. Seversov aniklab bergan. Birinchisi—morfofiziologik progress, yaʼni aromorfozdir. Aromorfoz natijasida hayvon organizmining tuzilishi va organlari funksiyalari murakkablashadi, voyaga yetgan avlodlarning umumiy hayot faoliyati ajdodlar xayot faoliyatiga nisbatan yuqori darajaga koʻtariladi. Ikkinchisi — idioadaptatsiya, yaʼni muayyan cheklangan muhit sharoitiga moslanishdan iborat boʻlib, voyaga yetgan avlodlarning hayot faoliyati va tuzilishi ajdodlarga nisbatan yuqoriga koʻtarilmaydi, lekin tur individlari yashash sharoitlariga yaxshi moslashgan boʻladi. Uchinchisi — senogenezlar, yaʼni hayvonlarning embrion va lichinka davrida moslanishi, bunday senogenezlar natijasida voyaga yetgan avlodlarning tuzilishi va hayot faoliyatida oʻzgarish boʻlmaydi, lekin kelgusi boʻgʻinlarda organizmlar soni oshadi. Toʻrtinchisi— umumiy degeneratsiya, yaʼni voyaga yetgan avlodlarning tuzilishi soddalashuvi orqali sodir boʻladigan moslashuvdan iborat (q. Progress).
Organik olam evolutsiyasi to’g’risida mulohaza yuritganda nima sababdan barcha tirik mavjudodlar oddiydan murakkablanish tomon bir xil rivojlanmagan, ular orasida soda va murakkab tuzilishga ega bo’lgan mavjudodlar mavjud, degan savol tug’ilishi mumkin. Fan oldidagi bu muammoni rus olimlaridan A. N. Seversov va I. I. Shmalgauzen ijobiy hal qiladilar. Ma’lumki, Darvin o’z davrida evalusion jarayon organizmlarning tinmay muhit sharoitiga mumkin qadar ko’proq moslanishidan iborat ekanligini aytib o’tgan edi. Atrof-muhitning tarixiy davrlar mobaynida keng yoki tor doirada o’zgarishi odatda organizmlar umumiy yoki xususiy moslanishlarni keltirib chiqaradi. Umumiy moslanish hayot uchun nihoyatda zarur bo’lgan organlar sistemasining takomillashuvi bilan aloqador. Agar muhit sharoitning o’zgarishi bilan: 1) bir turga mansub individlar soni ortsa; 2) ular ishg’ol qilgan areal kengaya borsa; 3) tur zaminida yangi populyatsiyalar, kenja turlar, turlar va boshqa taksonlar hosil bo’lsa, bu jarayon biologik yuksalish (progress) deb ataladi. Hozirgi vaqtda Markaziy Osiyo mintaqasida boshqa qushlarga nisbatan Hindiston maynasi biologic progress holatidadir. Yashash joyiga nisbatan instinktning yo’qligi, tanasining bir muncha yirikligi, tajavuzkorligi, xilma-xil oziqlar bilan oziqlanishi, tez urchishi, ularning yashash uchun kurashda g’olib kelib, son jihatdan tobora ko’paya borishiga, arealining kengayishiga sabab bo’lmoqda. Dastlab XX asr boshlarida Hindiston maynasi Markaziy Osiyoning chegara tumanlarida uchragan bo’lsa, hozirgi vaqtga kelib, uni shimoliy tumanlar hamda boshqa respublika va viloyatlarda ham ko’rish mumkin.
A. N. Sevresov va I.I. Shmalgauzenlar biologik progressning asosiy yo’nalishlari haqida mulohaza yuritib, uni aromorfoz, idioadaptatsiya, umumiy degeneratsiya asosida bo’lishini aniqladilar.
Biologik progress har xil usulda amalgam oshadi. Uning birinchi usulida tarixiy jarayonda organizmlar hayot faoliyati uchun nihoyatda muhim bo’lgan organlar sistemalari takomillashadi. U morfofiziologik yuksalish – aromofoz deb тomlanadi. Ikkinchi usulda organism hayot faoliyati uchun ikkinchi darajali organlar sistemasi o’zgaradi va organizmlar tuzilishi murakkablashmaydu, lekin muhitga moslashadi. Uchinchi organizmlar tuzilishi murakkabdan soddaga o’zgarishi natijasida biologik progressga yo’liqqan bo’ladi.
Morfofiziologik yuksalish deganda organizmlar tuzilishining umumiy darajasini, hayot faoliyati yuksalishini amalga oshiradigan evolutsion o’zgarishlar tushuniladi. Aromorfozlar yashash uchun kurashda ancha afzalliklar yaratadi va tirik mavjudotlarni yangi muhit sharoitida keng doirada yashashga imkon beradi.
O’simliklarning suv muhitidan quruqlikda yashashga, spora bilan ko’payishdan urug’dan ko’payishga o’tishi, yopiq urug’lilarning kelib chiqishi aromofoz tipidagi yuksalishlardir. Umurtqali hayvonlarda nerv sistemasi, qon aylanish, hazm qilish, nafas organlarining murakkablasha borishi, baliqlar, suvda ham quriklikda yashovchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar, sutemizuvchilar sinflarining kelib chiqishi ham organik olam evolutsiyasining aromorfoz yo’nalishida amalgam oshgan.
Aromorfoz yo’nalish tufayli organic olam evolutsiyasida o’simliklarning, hayvonlarning tuzilishi, hayot faoliyati tobora murakkablashgan, ularning yangi-yangi guruhlari paydo bo’lgan, areali kengaygan, turkum, sinf, tip hosil bo’lish jarayoni tezlashgan.
Aromorfoz yo’nalish uzoq davom etgan irsiy o’zgaruvchanlik va tabiiy tanlanish asosida ro’y bergan.
O’simlik va hayvonlarning har qanday yirik taksonomik birligida aromorfoz tipidagi o’zgarishlarni ko’rish mumkin.
Idioadaptatsiya organizmlarning muayyan yashash sharoitiga moslashuviga yordam beradigan evolutsion o’zgarishlardir. Aromorfozlardan farqli o’laroq, idioadaptatsiya umumiy moslanish emas, balki xususiy, juz’iy moslanishlar bilan aloqadordir. Ular organizmlar tuzilishi darajasini, hayot faoliyatini ajdodlarga nisbatan yuqoriga ko’tarmaydi. Hayvonlarda himoya rangi, mimikriya hodisasi, o’simliklarda shamol, hashoratlar, qushlar yordamida chetdan changlanish bo’yicha xilma-xil muvofiqlanishlar, meva va ularning tarqalishi bilan bog’liq moslanishlar idioadaptatsiya misol bo’la oladi. Hashoratxo’rlar turkumiga mansub hayvonlarning bazilari quruqlikda, suda yoki yer ostida yashashga moslashganligi ham idioadaptatsiya misoldir.
Umumiy degeneratsiya tarixiy jarayonda murakkab tuzilishdan oddiy tuzilishga o’tish demakdir. Organik olam evolutsiyasining bu yo’nalishi o’rganizmlarning o’troq yoki parazit holda hayot kechirishi bilan uzviy aloqador. Masalan, assidiy lichinkasida xordali hayvonlarga xos nerv sistemasi xorda, ko’z rivojlangan bo’ladi. Keyinchalik lichinka o’troq hayot kechirishga o’tib, voyaga yetish jarayonida organizmda regressiv metomorfoz ro’y beradi. Xorda nerv sistemasining asosiy qismi yo’qolib qolgani tugunchaga aylangan bo’ladi.
Odam parazitlari, cho’chqa solityori, tasmasimon chuvalchanlarda ichak bo’lmaydi, nerv sistemasi soda tuzilgan, mustaqil harakatlanish deyarli yo’q. Lekin ularda “xo’jayin” ichak devorlariga yopishish uchun so’rg’ichlar, kuchli rivojlangan ko’payish organi bo’ladi. Shuningdek, ko’pgina o’simliklarda, masalan, parazit holda yashovchi zarpechakda asosiy organlaridan biri barg bo’lmaydi, ildiz o’rniga poyada so’rg’ichlar hosil bo’lib uning yordamida “xojayin” o’simlikdan oziq moddalarni so’rib oladi. Zarpechak ko’plab meva, urug’ beradi. Uning mevasi o’tx’o’r hayvonlarning oziqlanish organlarida hazm bo’lmaydi. Shunday qilib, umumiy degeneratsiya organizmlar tuzilishini soddalashtirsa ham, biroq bu turdagi organizmlar sonining ko’p bo’lishiga, arealning kengayishiga, yangi sistematik guruhlarning taraqqiy etishiga, ya’ni biologik yuksalishga olib keladi.
Hozirgi vaqtda hashoratlar, suyakli baliqlar, kemiruvchilarning ko’pgina guruhlari, gulli o’simliklar biologik yuksalish guruhlari progress holatidadir.
Organik olamning rivojlanishida biologik yuksalish – progressiya qarama-qarshi o’laroq, bioligik regress ham uchraydi. Bioligik regressda muhit sharoitiga organizmlar yetarlicha moslasha olmganliklari sababli ularning: a) avloddan avlodga o’tgan sari individlar soni qisqradi; b) populyatsiyalar, turlar soni kamayadi.
O’simliklardan ginklar oilasi, sutemizuvchilardan hashoratxo’rlar turkumiga kiruvchi faqat ikki turdan iborat vixuol avlodi biologik regress holatidadir.
Tabiatni Saqlash Xalqaro Ittifoqi ta'rifiga ko'ra bioxilma-xillik - hayotning barcha shakllari ko'rinishlari va uyushmalarining xilma-xilligidir. Bioxilma-xillik yoki biologik xilma-xillik termini Yerdagi barcha jonli narsalar - hayvonlar, o'simliklar, mikroorganizmlar, barcha genotiplar va ekosistemalarning xilma-xilligini anglatadi. Bu termin muayyan organizm haqidagi statistik tushuncha emas, balki u biologik dunyoning barcha qismlarining o'zaro bog'liqligini anglatadi. Odatda bioxilma-xillikni uch bosqichda ko'rib chiqiladi: turlar xilma-xilligi - ya'ni barcha o'simliklar va hayvonlarni, shuningdek qo'ziqorinlar va mikroorganizmlarni xilma-xilligi; genetik xilma-xillik - tur chegarasidagi genetik materialning xilma-xilligi; ekosistemalar xilma-xilligi - ekosistemalarning turli-tumanligi (masalan, o'rmon, tog', dasht yoki savanna, cho'l va h.k.). Bu barcha bosqichlar birgalikda bioxilma-xillik komponentlarini shakllantiradi. Bu xilma-xillik ekosistemalarni ishonchli faoliyat ko'rsatishiga ko'maklashadi hamda biologik boylik va moslashishning asosi hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi O’zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo’jaligi vazirligining O’rmon xo’jaligi Bosh boshqarmasi bilan hamkorlikda joriy yilning 11 yanvar kuni qo’riqxonalar va milliy bog’lar kuni munosabati bilan "O’zbekiston: muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimi" mavzusida davra suhbatini tashkil etdilar.
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimi O’zbekistonning biologik xilma-xilligini muhofaza etishda asosiy o’rinni egallaydi. O’zbekistonning Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimiga 8 ta davlat qo’riqxonasi, Quyi-Amudaryo biosfera rezervati, 2 ta milliy tabiat bog’, 9 ta buyurtmaxona va jonivorlarning noyob turlarini ko’paytirish bo’yicha respublika "Jayron" ekomarkazi kiradi.
Mazkur tizimda davlat tabiat qo’riqxonalari asosiy o’rinni egallaydi. O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq davlat qo’riqxonalari hududlari qat’iy muhofaza rejimi ostida bo’lib, unda yil davomida yovvoyi tabiatni muhofaza qilish borasida kuzatuvlar olib boriladi. Qo’riqxonalarning asosiy maqsadi qimmatli tabiiy ob’yektlar, landshaftlar, noyob va qimmatli o’simliklar hamda hayvonlarning irsiy fondini saqlab qolishdir. Bugungi kunda qo’riqxonalarda faoliyat olib borayotgan mutaxassislar aholi o’rtasida muhofaza etiladigan yovvoyi tabiat boyliklarining muhimligini anglash, Yer yuzidagi hayotni saqlashda muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning o’rni bilan bog’liq keng targ’ibot-tashviqot ishlarini olib borishga da’vat etilgan.
Qator mamlakatlar bioxilma-xillikni muhofaza qilishda Milliy bog’larni rivojlantirishga xissalarini qo’shmoqdalar.
2011 yilning 26 avgust kuni O’zbekiston Respublikasi Hukumatining 243-sonli Qarori bilan 68717, 8 ga maydonga ega Quyi-Amudaryo davlat biosfera rezervati tashkil etildi. Mazkur rezervat "Baday-to’qay" davlat qo’riqxonasi bazasida tashkil etildi. Qo’riqlash hududi 11568, 3 ga bo’lib, qat’iy muhofaza rejimi ostidagi hudud hisoblanadi.
Biosfera rezervati qo’riqxona va buyurtmaxona vazifalarini bajaruvchi muhofaza etiladigan tabiiy hududlar toifasiga kiradi. U o’z faoliyatida biologik xilma-xillik hamda biologik resurslardan fuqarolar va xo’jalik yurituvchi sub’yektlar manfaatlari yo’lida ulardan barqaror foydalanishdek faoliyatni o’zida mujassam etadi.
Biosfera rezervatlari nafaqat u joylashgan hududda istiqomat qiluvchi aholining tabiat bilan uyg’un holatda rivojlanish imkonini beradi, balki jamiyat ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi. Ushbu yondashuv O’zbekiston Respublikasining biologik xilma-xilligini muhofaza qilish bo’yicha Milliy strategiyasi va chora-tadbirlar rejasida o’z aksini topgan.
Hayvonlarning noyob turlarini ko’paytirish bo’yicha respublika markazi ("Jayron" ekomarkazi) maydonining kengaytirilishi mazkur yo’nalishda olib borilayotgan siyosatning yorqin misolidir. 2009 yilning 2 fevral kuni Buxoro viloyati hokimining 80-sonli qarori bilan 9369 ga maydon ekomarkaz balansiga o’tkazildi. Bugungi kunda ekomarkaz jayron, qulon, Prjeval otlari, buxoro tog’ qo’yi kabi jonivorlarning noyob turlarini ko’paytirish bilan shug’ullanadi.
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar bo’yicha asosiy me’yoriy-huquqiy hujjat bu - O’zbekiston Respublikasining 2004 yil dekabrda qabul qilingan "Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to’g’risida" gi Qonuni hisoblanadi.
Mazkur Qonunga muvofiq muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni tashkil etish, muhofaza qilish va ulardan foydalanish sohasidagi davlat boshqaruvi hukumat, mahalliy davlat hokimiyati organlari, shuningdek, maxsus vakolatli davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi: Davlat tabiatni muhofaza qilish qo’mitasi, Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi, Davlat geologiya qo’mitasi. Muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni muhofaza qilish va ulardan foydalanish sohasidagi davlat nazorati O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi hamda mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan amalga oshiriladi.
Mazkur Qonun shuningdek, "Biologik xilma-xillik to’g’risida", "Yovvoyi hayvonlarning ko’chib yuruvchi turlarini muhofaza qilish to’g’risida" hamda "Xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan suv-botqoqli hududlar to’g’risida" gi va boshqa Konvensiyalar yuzasidan olingan xalqaro majburiyatlarning amalga oshirilishini ham ta’minlab berdi.
Flora va faunaning noyob turlarini tiklash hamda ko’paytirish bo’yicha har yili muhofaza etiladigan tabiiy hududlarda keng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda. Ushbu hududlar qator yirik tadqiqot, izlanish va kuzatishlar uchun tabiiy baza bo’lib xizmat qilmoqda. Qo’riqlash hududlari mutaxassislarining ilmiy izlanishlari «Trudы zapovednikov Uzbekistana» ilmiy monografiyasiga jamlangan. Dastlabki nashrning chop etilganidan buyon 19 yil vaqt o’tdi (1996). Mazkur yillar mobaynida uning 7 ta nashri chop etilib, tabiat shaydolari va ilmiy guruhlarning sevimli ommabop kitobiga aylandi.
Bugungi kunda O’zbekistonda bioxilma-xillikni saqlash hamda muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimini rivojlantirish sohasida qator xalqaro loyihalar amalga oshirilmoqda: "Qo’riqxonalar misolida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar milliy tizimi barqarorligini ta’minlash", "O’zbekiston neft va gaz tarmog’iga bioxilma-xillikni saqlash tamoyillarini joriy qilish" va boshqalar.
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni tashkil etish, muhofaza qilish va ulardan foydalanish sohasidagi tadbirlar sababli mahalliy davlat hokimiyati organlari, shuningdek, maxsus vakolatli davlat organlari, jamoatchilik tashkilotlarining hamkorlikdagi faoliyatlari respublikaning muhofaza etiladigan tabiiy hududlarining yagona o’zaro bog’liqlik tizimini tashkil etishi lozim. Odatda bioxilma-xillikni uch bosqichda ko'rib chiqiladi: turlar xilma-xilligi - ya'ni barcha o'simliklar va hayvonlarni, shuningdek qo'ziqorinlar va mikroorganizmlarni xilma-xilligi; genetik xilma-xillik - tur chegarasidagi genetik materialning xilma-xilligi; ekosistemalar xilma-xilligi - ekosistemalarning turli-tumanligi (masalan, o'rmon, tog', dasht yoki savanna, cho'l va h.k.). Bu barcha bosqichlar birgalikda bioxilma-xillik komponentlarini shakllantiradi. Bu xilma-xillik ekosistemalarni ishonchli faoliyat ko'rsatishiga ko'maklashadi hamda biologik boylik va moslashishning asosi hisoblanadi.
Epidemik jarayonning tarkibiy qismlari - infektsiyaning manbai (odam, hayvonlar, o'simliklar), uning tarqalish yo'llari va aholining sezgirligi. Yuqumli kasalliklar asosan aloqa (tegish, terini kesish, og'iz yoki jinsiy aloqa) va nafas olish yo'li bilan tarqaladi. Bemorning qoni yoki sekretsiyasi bilan eng xavfli bevosita aloqa. INFEKTSION, shuningdek, bemorning qoni yoki sekretsiyasi bilan ifloslangan narsalar va tashuvchilar (bilvosita aloqa) orqali - chivinlar, bitlar, chivinlar va boshqalar orqali yuqishi mumkin.
Turli xil patogen mikroorganizmlar, turli xil patogenlik va virulentlik, tanaga teng bo'lmagan miqdorda kirib borish, teng bo'lmagan qarshilik kasallikning turli bosqichlarida o'zini namoyon qiladi. Shuning uchun nafaqat tipik, balki asemptomatik (yashirin) shakllarning namoyon bo'lishi ham hisobga olinadi. Yuqumli jarayonning namoyon bo'lish darajasi, ya'ni patogen va inson tanasining o'zaro ta'siri uch turga bo'linadi: tipik, atipik va yashirin infektsiya shakllari. Yuqumli jarayonning tipik turi kasallikning tipik shakllari. Oddiy infektsiyaning asosiy belgilarining o'zgarishi yoki uning namoyon bo'lish intensivligi quyidagicha aniqlanadi. atipik (ambulator, abortiv)) shakl. Guruhga yashirin (yashirin, harakatsiz) infektsiyalar kasallikning klinik ko'rinishi bo'lmagan barcha shakllarni o'z ichiga oladi. Epidemiologik nuqtai nazardan, infektsiyaning namoyon bo'lish darajasidan qat'i nazar, uning tashuvchisi boshqalarga xavf tug'dirishi muhimdir.
Hozirgi vaqtda inson atrof-muhitining salbiy ta'siri quyidagi jarayonlarning rivojlanishida namoyon bo'ladi: bioritmlarning buzilishi (xususan uyqu), aholining allergiyasi, saraton kasalligining ko'payishi, ortiqcha vaznli odamlar ulushining ko'payishi, ko'payishi. erta tug'ilish nisbatida, patologiyaning ko'p shakllarining tezlashishi, "yosharishi" , hayotni tashkil etishdagi abiologik tendentsiya (chekish, giyohvandlik, alkogolizm va boshqalar), miyopiyaning ko'payishi, surunkali kasalliklar ulushining ortishi. kasalliklar, kasbiy kasalliklarning rivojlanishi va boshqalar.
Biologik ritmlarning buzilishi, birinchi navbatda, sun'iy yorug'likning paydo bo'lishi bilan bog'liq bo'lib, u kunduzgi soatni uzaytirdi va hayotning umumiy ritmini o'zgartirdi. Ko'pincha ritmlar asinxron bo'lib qoladi, bu esa kasalliklarning rivojlanishiga olib keladi. Hayot tezligining oshishi, ma'lumotlarning ko'pligi, doimiy stress tez-tez uyqu buzilishining sabablariga aylandi. Eng ko'p uchraydigan buzuqlik uyqusizlikdir - uxlab qolish qiyinligi, tez-tez uyg'onish yoki qisqa muddatli uyqu bilan bog'liq buzilish. Narkolepsi bilan og'rigan bemorlar boshdan kechirgan qiyinchiliklarning qarama-qarshi tabiati. Bu odamlar ko'pincha uyquchanlikni boshdan kechirishadi va kunning yarmida kutilmaganda uxlab qolishadi. To'satdan uyquning bu epizodlari odamning irodasiga qarshi sodir bo'ladi. Yana bir uyqu buzilishi uyqu apnesidir. Bu qisqa muddatli uyg'onish va xarakterli horlama bilan birga til va tomoq ildizi mushaklarining bo'shashishi va keyinchalik o'tkir nafas olish natijasida havo yo'llarining yopilishi natijasida nafas olishning vaqtincha kechikishi. Buning sabablaridan biri ko'pincha semirishdir.
Aholining allergiyasi inson immunitetining zaiflashishi (tana qarshiligining pasayishi) va unga moslashtirilmagan yangi sun'iy ifloslantiruvchi moddalarning ta'siri bilan bog'liq. Natijada, odam bronxial astma, ürtiker, dori allergiyasi, revmatizm, qizil yuguruk va boshqalar kabi kasalliklarni rivojlantiradi. Allergiya tananing ma'lum bir moddaga, allergen deb ataladigan buzuq sezuvchanligi yoki reaktivligi sifatida tavsiflanadi. Organizmga nisbatan allergenlar tashqi (ekzoallergenlar) va ichki (autoallergenlar) hisoblanadi. Ekzoallergenlar yuqumli (patogen va patogen bo'lmagan mikroblar, viruslar va boshqalar) va yuqumli bo'lmagan (uy changi, hayvonlarning tuklari, o'simliklarning gulchanglari, dori vositalari, boshqa kimyoviy moddalar - benzin, xloramin va boshqalar, shuningdek, oziq-ovqat - go'sht, sabzavotlar, mevalar, rezavorlar, sut va boshqalar). Avtoallergenlar kuyish, radiatsiya ta'siri, muzlash yoki boshqa ta'sirlar natijasida shikastlangan to'qimalarning bo'laklari bo'lishi mumkin.

Xulosa
Atrof-muhitning tarixiy davrlar mobaynida keng yoki tor doirada o’zgarishi odatda organizmlar umumiy yoki xususiy moslanishlarni keltirib chiqaradi. Umumiy moslanish hayot uchun nihoyatda zarur bo’lgan organlar sistemasining takomillashuvi bilan aloqador. Agar muhit sharoitning o’zgarishi bilan: 1) bir turga mansub individlar soni ortsa; 2) ular ishg’ol qilgan areal kengaya borsa; 3) tur zaminida yangi populyatsiyalar, kenja turlar, turlar va boshqa taksonlar hosil bo’lsa, bu jarayon biologik yuksalish (progress) deb ataladi. Hozirgi vaqtda Markaziy Osiyo mintaqasida boshqa qushlarga nisbatan Hindiston maynasi biologic progress holatidadir. Yashash joyiga nisbatan instinktning yo’qligi, tanasining bir muncha yirikligi, tajavuzkorligi, xilma-xil oziqlar bilan oziqlanishi, tez urchishi, ularning yashash uchun kurashda g’olibkelib, son jihatdan tobora ko’paya borishiga, arealining kengayishiga sabab bo’lmoqda. Dastlab XX asr boshlarida Hindiston maynasi Markaziy Osiyoning chegara tumanlarida uchragan bo’lsa, hozirgi vaqtga kelib, uni shimoliy tumanlar hamda boshqa respublika va viloyatlarda ham ko’rish mumkin.

A. N. Sevresov va I.I. Shmalgauzenlar biologik progressning asosiy yo’nalishlari haqida mulohaza yuritib, uni aromorfoz, idioadaptatsiya, umumiy degeneratsiya asosida bo’lishini aniqladilar.
Biologik progress har xil usulda amalgam oshadi. Uning birinchi usulida tarixiy jarayonda organizmlar hayot faoliyati uchun nihoyatda muhim bo’lgan organlar sistemalari takomillashadi. U morfofiziologik yuksalish – aromofoz deb omlanadi. Ikkinchi usulda organism hayot faoliyati uchun ikkinchi darajali organlar sistemasi o’zgaradi va organizmlar tuzilishi murakkablashmaydu, lekin muhitga moslashadi. Uchinchi organizmlar tuzilishi murakkabdan soddaga o’zgarishi natijasida biologik progressga yo’liqqan bo’ladi.
Biologik xilma-xillik termini Yerdagi barcha jonli narsalar - hayvonlar, o'simliklar, mikroorganizmlar, barcha genotiplar va ekosistemalarning xilma-xilligini anglatadi. Bu termin muayyan organizm haqidagi statistik tushuncha emas, balki u biologik dunyoning barcha qismlarining o'zaro bog'liqligini anglatadi. Odatda bioxilma-xillikni uch bosqichda ko'rib chiqiladi: turlar xilma-xilligi - ya'ni barcha o'simliklar va hayvonlarni, shuningdek qo'ziqorinlar va mikroorganizmlarni xilma-xilligi; genetik xilma-xillik - tur chegarasidagi genetik materialning xilma-xilligi; ekosistemalar xilma-xilligi - ekosistemalarning turli-tumanligi (masalan, o'rmon, tog', dasht yoki savanna, cho'l va h.k.). Bu barcha bosqichlar birgalikda bioxilma-xillik komponentlarini shakllantiradi. Bu xilma-xillik ekosistemalarni ishonchli faoliyat ko'rsatishiga ko'maklashadi hamda biologik boylik va moslashishning asosi hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. AL va KHK lari uchun “biologiya” darsligi.
2.Баратов П. Табиатни муҳофаза қилиш. Тошкент, «Ўқитувчи», 1991.
3.Бекназов Р.У., Ю.В. Новиков. Охрана природы Т.”Ўқитувчи” 1995.
4. Internet ma’lumotlari
www.ebi.ac.uk/embl
www.ddbj.nig.ac.jp 
www. Ilm.uz
www.ziyo.uz