Reja: Chang naychasining hosil bo‟lishi. Qo‟shaloq urug‟lanish. Murtakning rivojlanishi. Apomiksis. Mevalar 6 Mevalarning turlari Tayanch iboralar

---

3-Mavzu: Gulli o‟simliklarning qo‟sh urug‟lanishi. Gulli o‟simliklar urug‟ining 
turlari. Mevalar. Mevalarning tarqalishi. 
 
Reja: 
 
1. Chang naychasining hosil bo‟lishi.
2. Qo‟shaloq urug‟lanish.
3. Murtakning rivojlanishi.
4. Apomiksis. 
5. Mevalar 
6 Mevalarning turlari 
Tayanch iboralar: gul, paragamiya, xalazagamiya, qo‟shaloq urug‟lanish, 
terminal, bazal, gapokotil, epikotil.
Foydalanilgan adabiyotlar: 1, 2, 6, 11. 
Urug‟. Urug„ yopiq urug„li o„simliklarning jinsiy ko„payishi natijasida 
urug„kurtak megasporangiy (yunon. megas - spora; ageyon - nay) dan hosil bo„ladi 
va ko„payish organi hisoblanadi. Ochiq urug„li o„simliklarning urug„lari 
makrosporangiy (yunon. makros - katta; spora - urug„; ageyon - nay) larning tubida 
joylashgan urug„kurtakdan o„sib rivojlanadi. Bularning urug„i tuguncha devori 
bilan himoya qilinmasdan ochiq holda o„rnashgan. Ba„zan, urug„ jinsiy hujayralar 
qo‟shilmagan holda, urug„lanmagan tuxum hujayralardan ham vujudga keladi. Bu 
hodisaga apomiksis (yunon. apo - inkor, aks; miksis - aralashish, qorishish) deb 
ataladi.
Urug„lar shakli, katta-kichikligi, rangi va ichki tuzilishi jihatidan bir-biridan 
keskin farq qiladi. Urug„larning shakli yumaloq, disksimon, ellipssimon, uzunchoq 
va hokazo. Urug„larning usti silliq, yaltiroq, g„adir-budur bo„lishi mumkin. 
Ontogenez rivojlanishida urug„ - o„simlikning embrionlik (yunon. embrion - 
murtak) davri hisoblanadi. Urug„ asosan 1-2 qavat integument (lot. integumentum - 
qoplama) - urug„kurtak qobig„i - po„sti nusellyus (lot. yong„oqcha - kurtak mag„zi) 
ni o„rab turuvchi po„st bilan qoplanadi. U urug„langandan so„ng urug„ po„stga 
aylanadi.
Urug„ ichida murtak, endosperm yoki perisperm bo„ladi. Ba„zan bir urug„da 
ko„p murtak yetilishi mumkin. Bu hodisaga poliembrioniya (yunon. poli - ko„p; 
embrion - murtak) deb ataladi. Ko„p murtaklilik ochiq urug„li, orxideyaguldoshlar, 
piyozdoshlar va murakkabguldoshlar oilasining vakillarida uchraydi.
Urug„ po„sti. Urug‟ po„sti yoki perikarpiy (yunon. peri - atrofda, karpos - 
meva) urug„kurtak tugunchasining qo„shilib o„sishidan hosil bo„ladi. Odatda u 
ko„p qavatli va pishiq. Uning asosiy vazifasi, murtakni har xil ta„sirlardan - qurib 
qolishdan, muddatidan oldin unishdan va mikroorganizmlardan himoya qilishdir. 

---

Ko„pchillik o„simliklar urug„ining ustida halqasimon bo„rtma - urug„ o„simtasi 
hosil bo„ladi. Uning kelib chiqishi har xil. Ba„zan funikulus (lot. funikulyus - 
arqon) urug„- kurtakning bandi yoki urug„ bandidan, ayrim hollarda esa 
urug„kurtakning intigumentidan vujudga keladi. Urug„ o„simtalari ko„pincha 
mikropile (yunon. mikros - kichik; pile - teshik, tirqish) yoki urug„ yo„liga yaqin 
joylashadi va karunkula (lot. karunkula - etli, g„urra, shi deb ataladi. Ular urug„ 
ustida kichkina o„simtalar shaklida o„rnashib, har xil rang hosil qiladi va o„simlik 
urug„larini tarqatuvchi hasharotlar, chumolilar hamda qushlarni jalb qilishda 
urug„larning tarqalishi uchun xizmat qiladi. Urug„ po„stining rangi va anatomik 
tuzilishi har xil. Masalan, danaksiz rezavor mevalarning urug„ po„stlari danakli 
mevalarning urug„ po„stiga nisbatan kuchliroq taraqqiy etgan va pishiqroq bo„ladi. 
Quruq, ochilmaydigan mevalarda urug„ po„sti ikki, uch yoki bir qavat hujayradan 
tashkil topgan. Lekin, ba„zi o„simliklarda (labguldoshlar, kapalakguldoshlar, 
gulxayridoshlar va boshqalarda) urug„ po„sti, aksincha, qalin va ko„p qavatli 
bo„ladi. Odatda, pishgan urug„ mevalardan uzilib tushsa, ularning po„stida urug„ 
o„rni bilan qo„shiladigan joyi bo„ladi, bunga urug„ choki yoki urug„ kertimi deb 
ataladi.
Urug„lar pishib erga to„kilgandan so„ng qulay ob-havo va namlik sharoitida 
unib chiqadi. Unishning dastlabki davrida suv va havo mikropile orqali urug„ 
ichiga o„tadi va fermentlar ta„sirida urug„ po„sti xujayralari shilimshiqlanadi, 
natijada urug„larning, tuproq zarrachalariga yopishib nam to„plashi uchun zamin 
yaratiladi.
Murtаk. Murtak, urug„lanish sodir bo„lgandan so„ng, zigotadan hosil bo„ladi. 
Uning hujayralari diploid xromosomali yadroga ega. Murtak yangi o„simlikning 
boshlang„ichi, u deyarli meristema to„qimasidan tashkil topgan. Gulli 
o„simliklarning yetilgan murtagi morfologik jihatdan boshlang„ich novda, ildiz va 
bitta yoki ikkita urug„palladan iborat bo„lib, ular yosh sporofit o„simlikning 
birinchi barglari hisoblanadi. Urug„ unib chiqqanda ikkita bargsimon yashil palla 
(g„o„za, loviya) hosil qiluvchi o„simliklar ikki pallali o„simliklar, deb ataladi. 
Murtaklari bir urug„ pallali o„simliklar bir pallali o„simliklar deb ataladi (bug„doy, 
sholi va boshqalar).
Boshlang„ich novda va ildizning apikal qismida meristema to„qimalari 
joylashgan. Meristema hujayralari fiziologik jihatdan yosh va bo„linish 
xususiyatiga ega. Murtak poyacha, boshlang„ich novdaning o„sish nuqtasi 
joylashgan meristema hujayralaridan pastroqda, bo„rtma shaklida bo„ladi. Ba„zan 
novdaning apeksida,urug„pallalardan keyik barglarning boshlang„ich bo„rtmalari 
(murtak kurtaklari) hosil bo„ladi. Murtak o„qining urug„pallalardan ildiz 
bo„g„izigacha bo„lgan qismi gipokotil„ (yunon. gipo - ostki, pastki qism, 
kotileodon - urug„palla) deb ataladi. Gipokotilning eng pastki qismi ildiz 

---

bo„yinchasi, ildiz bo„g„izi deb ataluvchi qism murtak ildizchasi tutashadi. Murtak 
ildizcha uni qoplab turadigan ildiz qinchasidan iborat. Urug„palla bilan birinchi 
kurtak oralig„i epikotil deb ataladi. 
Ochiq urug‟li (ninabargli )larning urug‟ida o‟ntagacha urug‟pallalari bo‟ladi 
.Ularning murtagi gipokotil va kurtakcha hamda kichkina ildizchadan iborat. 
Kurtakchada o‟sish nuqtasi va o‟nta ingichka urug‟pallalar mavjud. Kurtak 
o‟sganda bu urug‟pallalar dastlabki o‟nta ipsimon ninabarglarga aylanadi . 
Endostperm - oziq moddali to‟qima bo‟lib o‟simlikning urug‟ida rivojlanadi. 
Endosperm qo‟shaloq urug‟lanish natijasida murtak haltachasining diploidi 
markaziy hujayrasidan hosil bo‟ladi va triploid hujayralardan iborat. Demak , 
urug‟ning murtagi va endostpermi bir-biridan keskin farq qiladi . Ba‟zi 
o‟simliklarda masalan, birpallalilardan bug‟doy piyoz lola piyozgul va 
boshqalarda urug‟ murtagi shu darajada kichik bo‟ladiki , urug‟ning deyarli butun 
ichki qismini endostperm (oqsil) egallaydi. Bu xildagi urug‟lar endospermli 
urug‟lar deyiladi.
Endospermli 
urug‟lar 
ko‟pincha 
birpallalilar 
(g‟allaguldoshlar, 
piyozguldoshlar), ikkipallali o‟simliklardan ituzumdoshlar, soyabonguldoshlar, 
sutlamadoshlar (kanakunjud) da uchraydi . 
Ko‟pgina o‟simliklarda aksincha murtak o‟sib, endospermni o‟zlashtirib va 
endosperm urug‟ posti ostida bir necha qator hujayralar shaklida qoladi yoki 
butunlay qolmaydi (kapalakguldoshlar, murakkabguldoshlar, butguldoshlar, 
qovoqguldoshlar, atirguldoshlar va hokozada) Bu xildagi urug‟lar endospermsiz 
urug‟lar deyiladi. Endospermsiz urug‟larning urug‟ po‟sti ostida yirik 
urug‟pallalari bo‟lib, ularning to‟qimalarida oziq moddalar to‟planadi (qovoq 
loviya).
Murtak endospermni o‟zlashtirib yuborgan hollarda uning vazifasi 
birmuncha o‟zgaradi va ko‟pincha urug‟pallalari g‟amlagan oziq moddalarni 
to‟play boshlaydi. Bundan tashqari to‟plagan oziq moddalar perisperm (yunun.
“peri,, - atrof “sperma,, - urug‟) da ham to‟planadi. Bunday urug‟larga qora murch 
lavlagi va boshqalar misol bo‟ladi. Perisperm urug‟ po‟sti ostida joylashgan bo‟lib, 
urug‟kurtakning nutsellusidan rivojlanadi. Bunday urug‟larda murtak juda ham 
kichkina bo‟ladi, uni hamma tomodan g‟amlovchi to‟qima o‟rab turadi. Endosperm 
va perisperm murtakka tarqalib turgani uchun urug‟ o‟sayotgan paytda, murtak 
ulardagi barcha oziq moddalarini so‟rib oladi. Binobarin, endosperm va 
perispermdagi oziq moddalar - murtakning dastlabgi ozig‟i va uning rivojlanishi 
uchun asosiy zamindir.
Endosperm kimyoviy tuzilishi jihatdan unsimon yoki yog‟simon bo‟lishi 
mumkin. Unsimon endosperm hujayralarida ikkilamchi kraxmal donachalari, 
yog‟simon endosperm hujayralarida esa yog‟ tomchilari to‟planadi. Bundan 

---

tashqari ulardan oqsil va fitin (fosforli birikmalar) ham uchraydi. Fitin urug‟ning 
unishidagi modda almashinuvini tezlashtiradi .
Oqsil, aleyron (yunon. “aleyron”-un) donachalari shaklida bo‟lib, 
endospermning tashqi yubqa tarafini tashkil etadi (bug‟doy ,arpa va boshqa shu 
kabi donlar). Ko‟pchilik o‟simliklarda urug‟ shu qadar suvsizlanadiki, ular juda 
ham qattiq, shishmasimon va hatto toshsimon bolib qoladi.
Yog‟simon endospermli urug‟lar (kungaboqar, zig‟ir, yong‟oq va boshqalar) 
g‟amlovchi oziq moddalar ichida quvvat jihatidan boshqa urug‟larga nisbatan
ustunlik qiladi.
Urug‟ unayotgan endosperm moddalarini o‟zlashtiradi va shundan so‟ng 
uning hujayralari yemiriladi.
Endosperm va perisperm funksiyasi jihatidan bir xil, lekin morfologik jihatidan 
turli xil kelib chiqishga ega: ya'ni ular bir-biriga analogdir. 
Chang naychasining hosil bo‟lishi. Chang urug‟chining tumshiqchasiga 
tushgandan so‟ng ma‟lum vaqt (15-45 min bir necha soat yoki bir necha hafta) 
o‟tgandan keyin bo‟rtib o‟sadi va unisi finogen (Vegetativ) hujayrasidan hosil 
bo‟lgan chang naychasi aperture orqali chiqib ustuncha to‟qimasi bo‟ylab o‟sib 
tuguncha tomon yo‟naladi. Shundan so‟ng eng hayotchan va kuchli naycha urug‟ 
yo‟li (mikropile) ga birinchi bo‟lib yetib keladi va shu orqali urug‟murtakka o‟tadi. 
Bu xodisa parogamiya deb ataladi. Bazan chang naychasi xalaza orqali to‟g‟ridan - 
to‟gri urug‟kurtakka yoki embirion haltasiga o‟tadi – bunga xalazagamiya deyiladi. 
Xalazagamiya birinchi marta 1894 yili Treybom degan olim Avstraliya qitasida 
o‟sadigan, qadimdan saqlanib kelgan kauzarin degan o‟simlikda keyinchalik S.N. 
Navashin esa oqqayinda aniqlagan. Chang naychasi urug‟murtak haltasiga 
yetganidan so‟ng uning devori eriydi. Chang naychasi embirion haltasining 
markaziy yadrosi tomon harakatlanadi va ishqalanishi natijasida uning devori 
eriydi. Chang naychasi ichidan ikkita sperma xujayralari embirion haltasiga kiradi. 
Sperma hujayralaridan bittasi tuxum hujayra yadrosiga qarab yo‟naladi va u bilan 
qo‟shiladi. Natijada yopiq urug‟li o‟simliklar uchun muhim hususiyatdan biri 
qo‟shaloq urug‟lanish sodir bo‟ladi.
Qo‟shaloq urug‟lanish 1898 yili rus botanigi S.G. Navashin piyozdoshlar 
oilasiga mansub Lilium martana va Firitillaria tenella degan o‟simliklarda 
aniqlagan. Keyinchalik urug‟langan tuxum hujayra yadrosidan taraqqiy etgan. 
Shuning uchun ham yopiq urug‟li o‟simliklarning endospermi ochiq urug‟lilarning 
endospermidan farq qiladi. 
Embrion (murtak) ning rivojlanishi. Urugʻlanish sodir boʻlgandan keyin 
tuxum hujayra parda bilan oʻralib tinchlik davrini oʻtaydi. Bu davr sharoitga 
bogʻliq boʻlib, bir necha vaqtga choʻzilishi mumkin. Masalan, gʻalladoshlar va 
murakkabguldoshlarda bu eng qisqa vaqt boʻlib bir necha soat davom etadi. 

---

Shunday keyin tuxum hujayra koʻndalangiga ketgan toʻsiq bilan ikkita hujayraga, 
ya'ni chang yoʻliga qaragan terminal va unga qarama-qarshi tomonda bazal 
hujayralarga boʻlinadi. Keyinchalik bu hujayralar xar hil boʻlinadi. Masalan, 
butguldoshlar oilasining vakillarida bazal hujara kundaligiga, terminal hujaya 
uzunasiga boʻlinib hamma tomoni toʻrt burchak hujayralar yuzaga keladi. Shu 
hujayralarning har biri boʻlinib, oqrang (lot. okto-sakkiz) deb ataladigan 
hujayralarga aylanadi. 
Bir vaqtning oʻzida bazal hujayra koʻndlangiga va bazan uzinasiga tekgan 
toʻsiqlar bilan boʻlinib tortma (osilma-son) hosil qiladi. Tortma embrion paydo 
qiladigan terminal xujayraning oziq moddalarini embrional toʻluvchi embrion 
xaltasi boʻshligʻiga surib tushiradi. Endosperm - urugʻdagi oziq moddalarini 
yigʻuvchi maxsus toʻqimaga aylanadi. Tortmaning eng yuqori qismidagi hujayra 
oʻsib pufaksimon nayga oʻxshab, gastoriya soʻrgʻichga aylanadi. 
Oqrang hujayralarning ostki qismidan novdaning oʻsish nuqtasi, ikki pallali 
oʻsimliklarda ikkita urugʻpalla, ustki qismida gapokotil (yunon. xipo-urugʻpalla 
osti) taraqqiy etadi. Urugʻpallalar bilan tortma oʻrtasidagi pastki hujayradan 
birlamchi ildiz hosil boʻladi. Urugʻpallaning pastki bandi epikotil (yunon. epi - 
ustida, kotil-urugʻpalla) deb ataladi. Boshlangʻich novda koʻpincha boʻrtma 
koʻrinishida boʻlib uning atrofini boshlangʻich barglar oʻrab olib kurtaklar yuzaga 
keladi. 
Bir pallali oʻsimliklarda embrion ichidagi ikkinchi urugʻpalla juda erta 
nobud boʻladi. Shuning uchun urugʻ unib chiqqanda faqat bitta urugʻpalla bilan 
oʻsadi. Oʻsish nuqtasi novdaning yon tomonida joylashadi. Koʻpgina parazit 
hamda saprofit oʻsimliklarda embrion juda kichkina boʻlib bir xil shakildagi 
hujayralardan tashkil topadi. 
Endosperm urugʻ murtakning rivojlanishi uchun muhim oziq moddadir. 
Asosan ikki xil endosperm (nuklear va sellular) boʻladi. Nuklear endosperm xosil 
boʻlishida yadro boʻlinmaydi va hujayra toʻsiqlari xosil boʻlmaydi. Sellular 
endosperm rivojlanishi vaqtida yadro bir nechaga boʻlinadi va hujayra toʻsiqlari 
xosil qiladi. Shuning uchun ham embrion xaltasi bir necha yadroli katakchalardan 
iborat. 
Baʼzi oʻsimliklarda embrionning oziqlanishini osonlashtiradigan alohida 
oʻsimtalar yoki gaustoriyalar yuzaga keladi va instrument, nutsellus toʻqimalariga 
oʻrnashib oziq moddalarni embrionga yetkazishga koʻmaklashadi. 
Urugʻmurtak asta sekin urugʻga aylanadi. Intigumentlardan poʻst, 
nutsellusdan perisperm (yunon. peri-atrof, sperma-urugʻ) hosil boʻladi. U 
oʻsayotgan murtak tomonidan istemol qilinadi. 

---

Tuguncha devori urugʻlanishdan keyin shaklan oʻzgarib meva yonini hosil 
qiladi. Tugunchaning hamma qismi mevaga aylanadi. Koʻpgina oʻsimliklarda 
gulning boʻshqa qisimlari xam mevaga aylanadi. 
Apomiksis deb (yunon. apo-inkor, miksis-aralashish), yani jismoniy 
hujayralar qoʻshilgan holda, urugʻlanmagan tuxum hujayradan yani organizmni 
vujudga kelishiga aytiladi. Apomiksis koʻpincha evalutsion rivojlangan oilalarda 
(murakkabguldoshlar, atirguldoshlar, gʻalladoshlar) uchraydi. Bu oilalarning turlari 
yangi-yangi maydonlarni ishgʻol etmoqda. Shuning uchun ba'zi olimlar apomiksis 
jinsiy yoʻl bilan koʻpayish oʻrnini egallab oladi va yangi sistematik guruh 
oʻsimliklar vujudga keladi deb taxmin qilishadi. Ammo, bu fikrga koʻpchilik 
olimlar qoʻshilmaydi. 
Apomiksisning bir necha xillari ma‟lum. Odatda bunday xollarda tuxum 
hujayra hamisha diploid boʻladi. Bazan apomiksis nutsellus yoki arxeosporiy 
hujayralaridan reduksion boʻlinish sodir boʻlmaydi. 
Baʼzan embrion xaltasining boshqa xujayralaridan urugʻlanmagan, yani 
jinsiy hujayralar qoʻshilmagan diploid sinergitlardan, antipoflardan, endosperma 
hujayralaridan oʻsimlik taraqqiy etadi (masalan, lansetniksimon bargli zupturum, 
hushboʻy piyoz va boshqa oʻsimliklarda). Bunday hodisaga apogamiya (lot. apo-
inkor, aks, gamoe-qoʻshilish) deb ataladi. 
Ayrim hollarda embrion murtak (20 taga yaqin), embrion xaltasidan emas, balki 
nutsellus yoki urugʻmurtak qoplagʻichlarining hujayralaridan taraqqiy etib yetiladi. 
Lekin ularning 1-3 tasigina taraqqiy etadi. Bunday hodisaga poliembroniya (yunon. 
poli-koʻp, embrion-murtak) deb ataladi. Masalan, limon, mandarin, apelsin va 
boshqa sitrus oʻsimliklarida uchraydi. 
Mevalarning umumiy tarifi. Meva - yopiq urugʻli oʻsimliklarning eng asosiy hosil 
organlaridan biri hisoblanadi. Meva urugʻlanishdan keyin gulda roʻy beradigan 
oʻzgarishlardan soʻng paydo boʻladi. Mevalar urugʻning yetilishiga, himoya 
qilinishiga, tarqalishiga xizmat qiladi. Ularning tuzilishi va morfologik koʻrinishi 
juda xilma-xildir. 
Faqat urugʻchi (ginetsey) dan hosil boʻlgan meva haqiqiy meva deb ataladi. 
Bir necha urugʻchidan hosil boʻlgan meva (masalan, malina, maymunjon, 
ayiqtovonguldoshlar va boshqalar) tup meva yoki murakkab meva deb ataladi. 
Ammo, koʻpincha meva urugʻlanish sodir boʻlgandan keyin tugunchadan, baʼzan 
gulning boshqa qismlaridan (gulkosa, gul-oʻrni va gulbandi) ning shu tuguncha 
bilan qoʻshilishidan hosil boʻladi. Bunday mevalarga soxta meva deb ataladi. 
Mevalarni aniqlashda ulardagi baʼzi belgilar, chunonchi: meva poʻsti - 
petikarpiy (yunon. peri-atrofida, karpos - meva) ning tuzilishi, mevaning ochilishi 
yoki toʻkilishi hamda mevaning tarqalishi eʼtiborga olinadi. Mevaning ustki qavati 
perikarpiy tuguncha yoki gulning boshqa organlarining qoʻshilib oʻsishidan hosil 

---

boʻladi. Perikarpiy ustida har xil oʻsimliklar: tikan, qanotchlar, tukchalar boʻlib, 
mevalarning tarqalishiga imkon beradi. Meva poʻsti uch qavatdan iborat. Tashqi 
qavati ekzokarpiy (yunon. endo-ichki) va ularning orasida turadigan oʻrta qismi 
mezokarpiy (yunon. mezos - oʻrta) deb ataladi. Perikarpiyning bu qatlamlarini 
hamma vaqt ham bir-biridan ajratib boʻlmaydi. Ularni ko‟pincha danak shaklidagi 
mevalarda ko‟rish mumkin. Masalan, danaklilarda tashqi yupqa-ekzokarpiy, 
mevani yeyish mumkin bo‟lgan etdor qismi – mezokarpiy va yog‟ochsimon qattiq 
(danak) – endokarpiy qavatlari bo‟ladi. Haqiqiy (rezavor) - yumshoq, shirali 
mevalarda bu qatlamlarni ajratib bo‟lmaydi. Ba‟zi quruq mevalarda (kungaboqar) 
meva po‟sti takomillashgan hujayralardan iborat, lekin ayrim mevalarda (oreshnik) 
gomogen (yunon. gomo-bir xil, genos-chiqib kelish).
Mevalar pishgandan keyin ularda muhim bioximik o‟zgarishlar ro‟y beradi, 
natijada qandlar, vitaminlar, yog‟lar va boshqa moddalar to‟planadi. Odatda, 
pishgan mevalarning po‟stida xlorofill uchramaydi, aksincha ularning tarkibida 
karotinoid va antotsian pigmentlari to‟planadi. Shuning uchun ular qizil, pushti, 
sariq va hkrangda bo‟ladi.
Mevalarning morfologik xususiyatlariga qarab ikkita katta sun‟iy sistemaga 
(ho‟l, sersuv yoki quruq mevalarga) ajratish mumkin. Ular ochiladigan barcha, 
dukkak, qo‟zoq va qo‟zoqcha, ko‟sak (chanoq) va ochilmaydigan quruq mevalarga 
bo‟linadi. Ochilmaydigan quruq mevalarda faqat bitta urug‟ bor (yong‟oq yoki 
yong‟oqchalar, o‟rmon yong‟og‟i, pista, doncha va boshqalar).
Mevalarni tabiiy sistemaga solishda ularning qanday gineseydan hosil 
bo‟lganligini e‟tiborga olib morfologik jihatdan apokarp, sinkarp, parakarp va 
liziykarp guruhlariga ajratish mumkin. Apokarp mevalar ko‟p mevali va bir 
mevalarga, sinkarp mevalar ustki va ostki tugunchalilarga bo‟linadi. Bundan 
tashqari ochilish xususiyati va tarqalish xususiyatiga qarab ularga guruhlarga 
ajratiladi. 
Tutashmagan yoki murakkab meva, ya‟ni yuqori gultugunchasidan hosil
bo‟ladigan bir necha urug‟chi barglardan tashkil topgan meva apokarp meva deb 
ataladi. Bunday mevalar ko‟p mevalilarga xos bo‟lib, ayiqtovondoshlar, 
magnoliyadoshlar, atirguldoshlar, kapalakguldoshlar oilalarining vakillarida 
uchraydi. 
Ko‟pincha urug‟chibarglar bir–biri bilan tutashib murakkab bargli mevani 
hosil qiladi (magnoliya, piyon). Evolutsiya jarayonlarida ko‟p bargchali murakkab 
mevalardan, urug‟chi barglarning reduksiyalanishidan bargcha kelib chiqqan. 
Bitta urug‟chi bargdan hosil bo‟lgan bir chanoqli mevabarcha, bargak yoki 
monokarp meva deb ataladi. Bunday mevalar kelib chiqishi jihatidan juda ham 
soddadir. Bargakda mevaning ochilishi uning ustki o‟ng tomonidan bo‟ladi. 
Bargakning maxsus moslashishidan bitta mevabargchaga ega bo‟lgan bir xonali 

---

quruq meva – dukkak kelib chiqgan. Dukkak ochilish xususiyati bilan barchadan 
farq qiladi. Dukkakning ochilishi uchidan tubigacha ikki tomonidan qorni va orqa 
chokidan yorilib ochiladi. Bunday meva xili kapalakguldoshlar, sezalpindoshlar, 
mimozadoshlarga xos belgidir. 
Nihoyat bargchadan mezokarpning sukkulentlanishi (lot. Sukkus- shira, 
sukkulentus-shirali), endokarpiyning yog‟ochlanishi va urug‟larning kamayishi 
natijasida danakli mevalar kelib chiqqan. Danakli mevalarning aksaryati bir xonali, 
bir urug‟lidir (olcha, gilos, olxo‟ri, o‟rik, bodom), ko‟p danaklilarga do‟lana, 
ituzum misol bo‟la oladi. Danakli mevalar ustki tugunchadan paydo bo‟ladi. Bir 
uyli danakli mevalarning yoni qattiq yog‟ochsimon, meva ichi (danagi) ko‟pincha 
sersuv (olxo‟ri, olcha, o‟rik, shaftoli) yoki quruq (bodom, yong‟oq) tolasimon 
(kakospalmasi) va boshqalar bo‟lishi mumkin. 
Ko‟p uyli danakli murakkab mevalar atirguldoshlar oilasining (malina, 
maymunjon, parmachak) vakillari uchraydi. Bularning shirador danakchali mevasi 
gulo‟rnidan hosil bo‟ladi. Har qaysi danakcha etli shirador mezokarp va toshga 
o‟xshash qattiq endokarpdan iborat bo‟lib, uning ichida faqat bitta urug‟ 
joylashadi. Maymunjonning mevasi pishgandan keyin qavarib chiqqan gulo‟rnidan 
osongina ajraladi.
Sinkarp mevalar (yunon. sin – birgalikda; karpos-meva) – eng ko‟p 
uchraydigan mevalar guruhidir. Morfologik jihatdan sinkarp mevalar ko‟sak yoki 
chanoq va qo‟zoqcha, qanotli, rezavor yoki yumshoq meva va boshqa ko‟pgina 
xillardan iborat. 
Ko‟sak yoki chanoq – ko‟p urug‟li meva. Ular ikkita va undan ko‟p 
mevabargchalardan tashkil topadi. Bir uyli yoki ko‟p uyli bo‟ladi. Bunday mevalar 
loladoshlar, 
sigirquyruqdoshlar, 
ituzumdoshlar, 
zubturumdoshlar, 
chinniguldoshlar, toldoshlar, binafshadoshlar, ko‟knordoshlar, qo‟ng‟iroqdoshlar, 
pashmakdoshlar va boshqa bir necha oilalarda uchraydi. Ularning ochilishi 
xususiyati har xil bo‟ladi. Chunonchi, qopqoqchalar (mingdevona, semizo‟t, 
zubturum va boshqalarda), teshikchalar (ko‟knor, qo‟ng‟iroq gullarda), tepa 
tishchalar (chinnigul, navro‟zgullarda), ustki uchidan pastki uchigacha uzunasiga 
o‟tadigan yoriqchalar (mingdevona, orxisdoshlar, binafsha, piyozguldoshlar va 
boshqalarda) vositasi bilan uchraydi. 
Bo‟linadigan mevalar. Merikarpiy (yunon. meris-bo‟lakcha, parcha; karpos-meva) 
– ikki yoki ko‟p uyli pastki va o‟rta tugunchadan hosil bo‟ladi, yetilgandan keyin 
ikki yoki bir necha bo‟laklarga bo‟linadi. Masalan, tugmachagul, gulxayri, 
soyabonguldoshlar, labguldoshlar va boshqalarda bo‟ladi.
Merikarpiy mevalar orasida bir urug‟li ayrim bo‟g‟imlarga bo‟linib 
ochiladigan mevalar soyabonguldoshlar oilasining ko‟pchilik vakillarida uchraydi. 

---

Nihoyat, merikarpiy mevalarni yana bir xili labguldoshlar, kampirchopondoshlar 
oilalarining vakillarida uchraydi. Bunday mevalar senobiy deb ataladi.
Ko‟p urug‟li ochilmaydigan parakarp mevalarning maxsus xiliga qovoq 
shaklidagi mevalar (tarvuz, qovun, bodring va boshqalar) kiradi. Ular ostki 
tugunchadan yuzaga keladi, meva yonining tashqi qismi juda qattiq, bazan 
yog‟ochlashgan bo‟ladi. 
Lizikarp meva (yunon. lizis-eritish, yo‟qotilgan; karpos-meva), ya‟ni bir 
necha urug‟chibarglardan tashkil topgan sinkarp (tutash tugunchali meva) urug‟ida 
chanoqlararo (ko‟sak) pardalar yo‟qolib, ko‟ki chanoqli yoki bir uyli tuguncha 
meva. U ontogenezning daslabki davrida urug‟chi barglarning qo‟shilishidan 
paydo bo‟ladi. 
Lizikarp meva sinkarp chanoqcha (ko‟sakcha) dan kelib chiqqan. Ular 
chinniguldoshlar oilasining ko‟pchilik vakillarida (chinnigul, gipsofila, qoramug‟) 
uchraydi. Ko‟sakchasi uchidagi teshikchalardan ochiladi. 
To‟pmevalar – yaxlit to‟pgulning ayrim gullaridan hosil bo‟ladi. Ular bir-
biriga qo‟shilib bitta mevaga o‟xshab ko‟rinadi. Bularga anjir tropik o‟rmonlarda 
o‟sadigan ananas hamda non daraxti (Atracarpus) mevalar misol bo‟ladi.