Reja: Davlatchilik tushunchasi. Markaziy Osiyoda ilk davlat uyushma- larining paydo bulishi

O’zbek davlatchiligi, uning poydevori va tarakkiyot boskichlari. Milliy davlatchilik kurilish tajribasi
Reja:


1. Davlatchilik tushunchasi. Markaziy Osiyoda ilk davlat uyushma-
larining paydo bulishi.
2. Eng kadimgi davlatlar. Ulardagi ijtimoiy-iktisodiy xayot.
Antik davr davlatlari va madaniyati.
3. Mustakillik yillarida davlatchilik rivojining yangi bos-
kichga kutarilishi.

Nafakat Uzbekiston, balki dunyo tarixida ilk davlatchilikning

paydo bulishi masalalari xozirgi kunda tadkikotchilar orasida eng
dolzarb bulib turgan muammolardan biri xisoblanadi. Masalani
urganib, unga aniklar kiritishdan oldin davlatchilikning ildizla-
ri va paydo bulish shart-sharoitlariga dikkat-e’tiborni karat-
mogimiz lozim.
Neolit va bronza davrlariga kelib axolining ijtimoiy va
iktisodiy xayotida katta uzgarishlar sodir buldi. Xususan, kadim-
gi axoli ishlab chikarishning ma’lum bir soxalariga - dexkonchilik,
chorvachilik va xunarmandchilikka ixtisoslashib bordi. Bu jarayon
ikaruvchi kuchlarning usishi va ularning bir erga tuplanishi uchun
zamin yaratdi. Ishlab chikaruvchi kuchlarning usishi uz navbatida
maxsulot xajmining usib kushimcha maxsulot paydo bulishiga sabab
buldi. Jamiyatdagi ayrim kishilar kulida boylik tuplana boshlaydi.
Kushimcha maxsulot va xususiy mulkning paydo bulishi bilan esa,
ijtimoiy va mulkiy tengsizlik paydo buladi. Demak, kadimgi xu-
jaliklarning ixtisoslashuvi, sugorma dexkonchilikning rivojlani-
shi, metallning xayotga jadallik bilan kirib kelishi va yoyilishi,
xunarm ndchilikda turli tarmoklarning rivojlanishi, uzaro ayir-
boshlash va savdo- sotik tarakkiy etishi natijasida jamiyat xayotida
ijtimoiy-iktisodiy yuksalish kuzatiladi. Bu yuksalish ilk davlatchi-
likning asosiy poydevori xisoblanadi.
Olib borilgan arxeologik tadkikotlar natijalariga kura dunyo
tarixidagi eng kadimgi davlatlar miloddan avvalgi IY-III ming
yilliklarda Misr va Mesopotamiyada paydo buladi. Mil. avv. IY
ming yillikning ikkinchi yarmida Misrda sugorma dexkonchilik sav-
do-sotik va xunarmandchilik rivojlanib boradi. Kadimgi Misrning
rivojlanishi urta, yangi va sunggi podsholik davrlariga bulinadi.
Mil. avv. III ming yillikning boshlari Mesopotamiyaning (Tigr va
Efrat daryolari vodiysi) janubida Shumer, urta kismida esa Akkad
kabi davlatlar, Eredu, Ur, Larsa, Uruk, Umma, Lagas kabi bir
nechta shaxar-davlatlar mavjud edi. Usha davr Mesopotamiya rivojla-
nishining asosini sugorma dexkonchilik tashkil etardi.
Jamiyat xayotida sodir bulgan ijtimoiy-iktisodiy uzgarishlar
mil. avv. III ming yillikning oxiri II ming yillikning boshlari-
ga kelib Urta Osiyo xududlarida dastlabki shaxarlarning paydo bu-
lishiga olib keldi. Shaxar madaniyatining shakllanishi xam xuddi ja-
miyat tarakkiyotida bulgan kabi uzluksiz tarakkiyot yuli bilan ri-
vojlangan. Bu konuniyatga kura shaxarsozlik madaniyatining shaklla-
nishi, uzok, boskichma-boskich davrlarni bosib utgan. Mil. avv. II
ming yillikka oid Jarkuton, Sopolli (Uzbekiston), Dashli
(Afgoniston), Gonur, Namozgox, Oltintepa, Ulugtepa (Turkmanis-
ton) kabilarda ilk shaxarsozlik madaniyatining shakllanishi va ri-
vojlanishida kuyidagi omillar muxim axamiyatga ega buldi:
-axolining utrok dexkonchilikka utishi va keng voxalar buylab
yoyilishi;
-xunarmandchilikning rivojlanishi va ayrim soxalarga ixtisos-
lashishi;
-kadimgi savdo yullarining rivojlanishi natijasida iktisodiy
va madaniy alokalar xamda savdo-sotikning tarakkiy etishi;
-tabiiy-geografik xamda xarbiy-strategik shart-sharoitlar.
Shaxar madaniyati dastavval Uzbekistonning janubida, Surxondaryo
xududida shakllandi, sungra esa shimolga Sugd (Kashkadaryo, Sa-
markand, Buxoro), Xorazm, Shosh va Fargona xududlariga tarkaldi.
Bu aynan yurtlar va xalklar tarakkiyotidagi notekislik kabi t
konuniyatga zid emas.
Ijtimoiy-iktisodiy axvolni taxlil kilish shuni kursatadiki,
mil. avv. I ming yillikning boshlariga kelib Urta Osiyoning nis-
batan rivojlangan xududlarida ilk davlat uyushmalari paydo bula
boshlaydi. Mil avv. IX-YIII asrlarga kelib Baktriya (Janubiy Uz-
bekiston, Janubiy Tojikiston, Shimoliy Afgoniston) xududlarida
xarbiy axamiyatga ega bulgan siyosiy birlashmalar tashkil topadi.
Margiyona va Sugdiyona kadimgi Baktriyaning ayrim kismlari bulgan-
ligi xakida turli ma’lumotlar bor. Baktriya Sharkdagi eng muxim
xarbiy va iktisodiy markazlardan biri bulib, axoli, kudratli
shaxarlar va kal’alarning kupligi, tabiiy xom-ashyoga boyligi, mu-
xim markaziy savdo yullari chorraxasida joylashganligi, xunar-
mandchilikning ravnaki shundan dalolat beradi.
Sunggi yillarda olib borilgan tadkikotlar "Katta Xorazm",
"Kadimgi Xorazm" masalalariga birmuncha anikliklar kiritdi. Ar-
xeologik tadkikotlar natijalariga kura, Xorazm tuprogida mil
avv. YIII-YII asrlarga oid paxsa yoki xom gisht turar joylar
aniklangan (turar joylar yarim ertulalardan iborat). Kadimgi Xo-
razm davlati mil. avv. YI asrda Amudaryoning urta okimi kismidan
Orolga yakin bulgan erlarda vujudga kelgan. Baktriya va Xorazm
davlatining xududiy chegaralari Urta Amudaryo okimidagi erlar or-
kali utgan Xorazmning yirik sugorish inshootlari mil. avv. YI-Y
asrlarga oiddir. Ulkada bu davrlarga oid kupgina shaxar va kish-
loklar xarobalari ochib urganilgan. Ulardagi topilmalar, manzil-
goxlar xom gisht va paxsadan kad kutarib, axoli dexkonchilik va
chorvachilik bilan shugullangan. Shaxarlarda xunarmandchilik rivoj-
langan.
Kadimgi Sugdiyona Zarafshon va Kashkadaryo voxalarida joylashgan
bulib, janubi-sharkda Baktriya, shimoli-garbda Xorazm bilan chega-
radosh bulgan. Sugdiyona xakida Avesto, axmoniylar davri mixxat
yozuvlari va grek-rim tarixchilari ma’lumotlaridir.
Kashkadaryodagi bir kator turar-joylar va uy-kurgonlar koldiklari
mil. avv. IX-YIII asrlarga oiddir. Sugdiyonada Afrosiyob,
Erkurgon, Uzunkir kabi yirik shaxar markazlari xamda kushni vilo-
yatlar va davlatlar bilan uzaro iktisodiy va madaniy alokalar
rivojlanadi.
Uzbekiston xududlaridagi eng kadimgi davlatlar xakida zar-
dushtiylarning mukaddas diniy kitobi "Avesto", axmoniylarning
mixxat yozuvlari (Bexistun, Nakshirustam, Suza, Persepol)
grek-rim tarixchilarining (Gerodot, Gekatey, Kurtsiy Ruf, Arrian,
Stra oshk.) ma’lumotlar beradi. Sunggi yillarda kadimgi Baktriya,
Sugdiyona va Xorazm xududlarida olib borilgan arxeologik
tadkikotlar kup xollarda yozma manbalar ma’lumotlarini tas-
diklaydi.
Mil. avv. 559 yilda Eronda podsho Kir II Axmoniylar davlati-
ga asos soladi. Mil. avv. 545-540 yillarga kelib axmoniy podsho-
lari Urta Osiyodagi Parfiya, Margiyona, Baktriya, Sugdiyona kabi vi-
loyatlar va kuchmanchi kabilalar ustida uz xukmronliklarini urn
Urta Osiyo xalklari boskinchilarga karshi mardonavor kurash olib
bordilar.
Bundan tashkari chorvachilik, kulolchilik, temirchilik va badiiy
xunarmandchilik (Amudaryo xazinasi) xam rivojlanadi. Mil avv.
YI-YI asrlarda Sugdiyonada kuplab shaxar va kishloklar bulib, ular
fors podsholariga katta-katta soliklar tulab turganlar. Xususan,
Uzunkir, Erkurgon, Afrosiyob, Lolazor, Xuja Buston, Sangirtepa,
Chordara, Kurgoncha, Kuktepa kabi 50 dan ziyod yodgorliklar urga-
nilgan. Bu xududlardan topilgan kupgina topilmalar axolining
dexkonchilik, chorvachilik va xunarmandchilik bilan shugullanganli-
gidan dalolat beradi. Shuningdek, savdo-sotik va uzaro alokalar
xam ancha rivojlanadi.
Bu davrda Xorazm xududlarida xam yirik-yirik manzilgoxlar
mavjud edi. Kishloklarda dexkonchilik, shaxarlarda esa xunarmand-
chilik rivojlangan edi. Kuzalikir, Tuprokkal’a kabilar madaniy
markazlar xisoblangan. Uzbekistondagi eng kadimgi maxalliy yozma
manbalari xam Xorazm xududlaridan (Tuprokkal’a, mil. avv. IY
asr) topilgan.
Mil. avv. 329 yilga kelib Makedoniyalik Iskandarning Urta
Osiyoga yurishlari boshlandi. Iskandar kushinlari Sugdiyona va Ustru-
shona erlarida juda kattik karshilikka duch keldi. Janglarda Is-
kandarning uzi xam bir necha marta yarador buldi. Mil. avv.
329-326 yillar davomida maxalliy axoli Spitaman boshchiligida
grek-makedon boskinchilariga karshi kurash olib borib ularga juda
katta talofat etkazdi. Iskandar kushinlari xech kachon Sugdiyonada-
gidek karshilikka uchramagan edi.
Mil. avv. 323 yilda Makedoniyalik Iskandar vafot etgandan
sung Urta Osiyo erlari Salavka xukmronligi ostiga utadi (mil.
avv. 306 yil). Salavkiylardan bulgan Antiox I davrida (mil.
avv. 280-261 yy.) Urta Osiyo viloyatlarida tinch xayot boshlanib,
kishlok xujaligi, xunarmandchilik, savdo-sotik anchagina rivojla-
nadi. Urta Osiyo erlari Salavkiylar davlatining muxim kismi bu-
lib, xarbiy-strategik va iktisodiy axamiyatga ega edi. Urta Osiyo
viloyatlarining Salavkiylar davlati tarkibiga kirgan davri
grek-makedon yurishlari paytida vayron bulgan ishlab chikaruvchi
kuchlarning va baktriyaliklar, sugdiylar xamda parfiyaliklarning
boskinchilarga karshi kurashda birlashuv davri buldi.
Mil. avv III asrning urtalariga kelib salavkiylar davlatida
taxt uchun uzaro kurashlar avj olib ketdi. Natijada dastlab Par-
fiya, keyin esa Grek-Baktriya davlatlari salavkiylardan ajralib
chikdi. Mil. avv. 250-yilda birinchi Grek-Baktriya podshosi Dioni
xukmdor deb e’lon kildi va tangalar zarb etdi. Tangashunoslik
ma’lumotlariga kura mil. avv. III asrning oxirigacha
Grek-Baktriyada bir nechta podsholar utganki, ular yozma manbalarda
eslatilmaydi. Mil avv. II asr boshlariga kelib Demetriy, Evkra-
tid kabi podsholar Grek-Baktriya erlarini janubga tomon kengayti-
rib boradilar. Mil. avv. II asrning ikkinchi yarmidan boshlab kuch-
manchi kabilalarning xujumlari va uzaro kurashlar natijasida
Grek-Baktriya podsholigi kulatiladi.
Mil. avv. III asrning urtalarida mustakil davlat sifatida
tashkil topgan Parfiya davlati xozirgi Turkmaniston va Eronning
bir kismini uz ichiga olgan. Bu davlatning birinchi xukmdori Ar-
shak bulib u mil. avv. 247 yilda taxtga utiradi. Mil.avv. 235
yildan boshlab Parfi podsholari uz erlari xududlarini kengaytirib
bordilar. Milodiy III asrning birinchi choragida Sosoniylar arsha-
kiylar xukmronligini tugatib Parfiyada xokimiyatni kulga oldilar.
Antik davr Parfiyaning kishlok xujaligida kullar mexnatidan keng
foydalanilgan. Parfiyaliklar besh asr davomida Xindiston, Urta
Osiyo va Xitoyning garb mamlakatlari bilan kilgan savdo alokala-
rida vositachilik kildilar. Parfiyaliklarning yozuvi oromiy (Niso
xujjatlari) yozuvi bulib, zardushtiylik diniga e’tikod kilishgan.
Kadimgi Fargona turli davr manbalarida Dovon, Boxan, Polo-
na, Parkana kabi nomlar bilan eslatib utiladi. Ma’lumotlarga
karaganda Ershi (Marxamat) shaxri Dovonning poytaxti edi. Antik
davr Dovon axolisi dexkonchilik, uzumchilik, yilkichilik bilan shu
gan. Dovonning "samoviy otlari" ulkadan tashkarida xam ma’lum va
mashxur bulgan.
Mil. avv. II asrning oxirlarida Xitoy xukmdorlari Dovon er-
larini bosib olishga xarakat kiladilar. Ammo, kushni davlatlar
tomonidan kullab-kuvvatlangan dovonliklar uz mustakilligini
saklab kolishga muvaffak buladilar. Mil. avv. III asrning boshla-
rida paydo bulgan Kang davlatining xududlari Sirdaryoning urta
okimidagi erlar edi. Mil. avv. II-I asrlarda Kang davlati erla-
ri kengayib Amudaryo va Sirdaryo oraligidagi erlar va Xorazmni uz
ichiga oladi. Antik davrda lati ancha rivojlangan davlat edi. Ut-
rok axoli asosan vodiylarda yashab, dexkonchilik, bogdorchilik va
xunarmandchilik bilan shugullanib kelishgan. Kang xukmdorlarining
markaziy shaxarlari ikkita edi. Ular yozni Utrorda (xoz. Aris va
Turkiston oraligida), kishlovni esa Kanga (xoz. Toshkent viloyati
Okkurgon tumanida) shaxarlarida utkazar edilar.
Mil. avv. I asrga kelib Urta Osiyo xududlarida antik davr-
ning eng kudratli davlatlaridan biri bulgan Kushon davlati tash-
kil topadi. Dastlabki xukmdorlar Kadfiz I va Kadfiz II lar dav-
lat erlarini kengaytirib, pul isloxoti utkazadilar. II asrga
kelib Kushon davlati erlari Shimoliy Xindiston, Afgoniston, Urta
Osiyoning kupgina viloyatlari, Sharkiy Turkistondan iborat edi.
Kushon xukmdorlari, xususan Kanishka (II asr) davrida savdo-so-
tik, ichki va tashki savdo ayniksa rivojlanadi. Dexkonchilik, chor-
vachilik, xunarmandchilik xam ancha tarakkiy etadi. Bu jarayonda
Buyuk ipak yulining axamiyati nixoyatda katta buldi. Kushon davla-
tida asosiy din buddaviylik bulib, grek, zardushtiylik akidala-
riga xam e’tikod kilinar edi.
Antik davr Urta Osiyo xalklari moddiy va ma’naviy madaniyati-
da jiddiy uzgarishlar sodir buldi. Mil. avv. IY-II asrlar oromiy
yozuvi asosida Xorazm, Parfiya va Sugd yozuvlari paydo buldi. Ku-
shon davriga kelib yana bir yozuv-Kushon (Baktriya) yozuvi shakllana-
di. Urta Osiyo va Afgoniston xududidagi arxeologik tadkikotlar
antik davr madaniyatining gullab yashnaganidan dalolat beradi. Ay-
ritom va Kuxna Termizda budda ibodatxonalari ochilgan. Fayoztepa,
Kuva, Xolchayon, Dalvarzin kabi kuxna shaxarlardan xam saroylar,
ibodat onalar ochilib ular yuksak madaniyatga ega ekanligi kuza-
tilgan. 1972 yilda Dalvarzintepadan (Surxondaryo) tilla buyuumlar
xazinasi (32 kg) topilgan. Bu xazina orasida antik davrga oid
bilaguzuk, xalkalar, tugalar, buyin takinchoklari kabi san’at
buyulari xa bor. Umuman, antik davr Kang, Sugd, Fargona erlarida
mavjud bulgan madaniyat uz tarakkiyotining yangi boskichiga kutari-
ladi.
Xullas, Uzbekiston Respublikasi uz mustakilligini kulga ki-
ritgandan sung tarixan kiska davr mobaynida Respublikamiz xayotining turli jabxalarida ijtimoiy, iktisodiy, siyosiy, madaniy va xujalik soxasida ijobiy uzgarishlar va siljishlar bulib utdi. Xususan, xalkimiz uz eri, uz tili, uz diniga ega buldi; milliy gururi va iftixori,
izzat-obrusi tiklanib, kadriyatlarimiz, ma’naviy merosimizdan
baxramand bulmokdamiz. Mustakil Respublikamizning tarakkiyotida
ka dimgi an’analar muxim urin egallaydi. Shu urinda Respublikamiz
xududlarida kadimda mavjud bulgan mustakil davlatlar tarixini
urganish, davlatchilik an’analari va tajribalaridan foydalanish muxim masaladir.

Adabiyotlar: