Reja: Diqqat haqida tushuncha

Англанмаганзона

Англанган зонаёкидиққат

соҳаси

БАРҚАРОРДИҚҚАТ

1. 
   rasm.Diqqatzonasi
   

Odamgaharbirdaqiqadata‘sirqilibturadiganqo‗zg‗atuvchilarturlichareflekslargasababbo‗ladi.CHunkiharqandayrefleksorganizmningtashqita‘sirotgaberadiganqonuniyjavobreaksiyasidir.
Diqqatning nerv-fiziologik asosida orientirovka yoki tekshirish deb ataladiganmaxsus refleks yotadi. Bunday refleksni akademik I.P.Pavlov maxsus ibora bilan"bunimagaprefleksi"debhamataydi.Anashurefleksodatdaorganizmgato‗satdan birorta yangi narsaning ta‘siri yoki haddan tashqari kuchli ta‘sirot orqalihosilbo‗ladi.Orientirovkayokitekshirishrefleksidiqqatningfiziologikasosihisoblanadi,chunkiburefleksboshmiyayarimsharlariningpo‗stidakuchliqo‗zg‗alish jarayonidan iborat bo‗ladi. Boshqacha qilib aytganda har bir daqiqadaorganizmga turli narsalarning ta‘siridan hosil bo‗lgan qo‗zg‗alishlarga nisbatanorientirovkayokitekshirishrefleksiaynichog‗danisbatankuchli(ya‘nioptimal)

qo‗zg‗alishmanbainiyuzagakeltiradi.
Bosh miya yarim sharlarining po‗stida paydo bo‗ladigan kuchli qo‗zg‗alishmanbai nisbatan uzoqroq saqlanib turadigan mustahkam qo‗zg‗alish bo‗ladi. Anashu nuqtai- nazardan akademik I.P.Pavlov "diqqatning fiziologik asosini boshmiya po‗sti qismidagi optimal qo‗zg‗alish manbai tashkil qiladi", deb ta‘kidlagan.Buni biz akademik I.P.Pavlovning quyidagi so‗zlaridan ochiq oydin ko‗rishimizmumkin.
"Miya yarim sharlarining optimal qo‘zg‘alishga ega bo‘lgan qismida -deydiI.P.Pavlov,-yangishartlireflekslarengillikbilanhosilbo‘ladivadifferensirovkalar muvaffaqiyatli ravishda paydo bo‘ladi. SHunday qilib, optimalqo‗zg‗alishga ega bo‗lgan joy ayni chog‗da bosh miya yarim sharlarining ijodgalayoqatli qismi desa bo‗ladi. Miya yarim sharlarining sust qo‗zg‗algan boshqaqismlari bunday xususiyatga qobil emas. Ularning ayni chog‗da funksiyasi judanari borganda tegishli qo‗zg‗ovchilar asosida ilgaridan hosil qilingan reflekslarniqaytatiklashdaniboratdir".
I.P.Pavlov tomonidan kashf etilgan nerv jarayonlarining induksiya qonunidiqqatning fiziologik asoslarini tushunib olish uchun ahamiyatga egadir. Mana shuqonunga muvofiq, bosh miya po‗stining bir joyida maydonga kelgan qo‗zg‗alishjarayonlariboshmiyapo‗stiningboshqajoylaridatormozlanishjarayonlariniyuzagakeltiradi.Boshmiyapo‗stiningayrimbirjoyidayuzagakelgantormozlanish jarayoni bosh miya po‗stining boshqa joylarida kuchli qo‗zg‗alishjarayonlarini paydo bo‗lishiga olib keladi. Ayni shu paytda har bir onida miyapo‗stidaqo‗zg‗alishjarayoniuchunoptimal,ya‘ninihoyatdaqulaylikbilanharakatlanuvchibirorbirkuchliqo‗zg‗alishmanbaimavjudbo‗ladi.
"Agar bosh suyagiga qarash imkoni bo‗lganda, degan edi I.P.Pavlov, uningichidagimiyako‗rinadiganbo‗lsa,agar miyayarim sharlarida optimalkuchliqo‗zg‗alishuchunengyaxshisharoittug‗ilgannuqtasimiltillabko‗rinadiganbo‗lsa,yangisog‗lombirnarsanio‗ylabturganodamningmiyasigaqaraganimizdauni miyasini katta yarim sharlarida juda holati jimjimador shakli, surati va hajmihardamdabiro‗zgarib,turlanib,jimir-jimirqilibturganyorug‗narsaniuyoqdan
bu yoqqa yugurib qimirlab turganini va miya yarim sharining bu yorug‗ narsaatrofidagiboshqaerlarnibirmunchaxiratortibturganiniko‗rardik".
A.A.Uxtomskiytomonidanilgarisurilgandominantliktamoyilihamdiqqatning fiziologik asoslarini aniqlash uchun katta ahamiyatga ega. Dominantliktamoyiliga muvofiq miyada qo‘zg‘alishning har doim ustun turadigan hukmrono‘chog‘imavjudbo‘ladi,buhukmronqo‘zg‘alisho‘chog‘iaynanshudamdamiyaga ta’sir qilib, unda yuzaga kelayotgan hamma qo‘zg‘alishlarni qandaydirravishda o‘ziga tortib oladi va buning natijasida boshqa qo‘zg‘alishlarga nisbatanuninghukmronligiyanadaoshibboradi.Nervtizimifaoliyatiningtabiatiqo‗zg‗alishninghukmronbo‗lishiyokidominantningmavjudligibilanasoslanadi.²
Bu hol psixologik jihatdan biror qo‗zg‗atuvchilarga diqqatning qaratilishi vaaynichog‗data‘sirqilibturganboshqaqo‗zg‗atuvchilardandiqqatningchalg‗ishida ifodalanadi. Jiddiy diqqat, odatda o‗ziga xarakterli bo‗lgan tashqiifodalaribilanbog‗liqbo‗ladi.Narsaniyaxshilabidrokqilishgaqaratilganharakatlar bilan (tikilib qarash bilan eshitish) ortiqcha harakatlarni to‗xtatish, nafasolishni sekinlashtirish, diqqat uchun xos bo‗lgan yuz harakatlari bilan bog‗liqbo‗ladi.
Diqqatturlari
Odam ayrim narsalargao‗zdiqqatiniongliravishdao‗zihohlabqaratsa,boshqa bir narsalar diqqatni beixtiyor ya‘ni bizning hohishimizdan tashqari jalbqiladi.Odampsixikfaoliyatiningmuayyanob‘ektgayo‗naltirilishivato‗planishidaifodalanadigandiqqatquyidagi turlargabo‗linadi.

• 
  Diqqatningaktivligigaqarab-ixtiyorsiz,ixtiyoriyvaixtiyoriydanso‗nggi diqqat.
  
• 
  Diqqatningob’ektigaqarab-tashqivaichkidiqqat.
  
• 
  Diqqatningfaoliyatturlarigaqarab-individual,guruhiyvajamoaviydiqqat
  

Ayrimadabiyotlardadiqqatningikkitavaayrimlaridauchtadebko‗rsatiladi.Ularixtiyorsizdiqqat,ixtiyoriydiqqatvaixtiyoriydanso‗nggidiqqatturlaridan


²КлимовЕ.А.«Общаяпсихология».Речь,Москва-2001
iboratdir. Diqqat turlarida insonda yuzaga keladigan holatlar quyidagi jadvalda aksettirilgan.
Diqqatturlari
Ixtiyorsizdiqqatdebto‗satdanta‘sirqilganbirorsababtufaylibizninghohishimizdantashqarihosilbo‗ladigandiqqatgaaytiladi.
Odamningko‗zo‗ngidapaydobo‗ladiganjudayorqinranglinarsalar,o‗ziningtashqiko‗rinishijihatidanodatdaginarsalardankeskinfarqqiluvchipredmetlar, to‗satdan paydo bo‗lgan qattiq tovush, biror narsaning keskin harakativa shu kabilar ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiruvchi sabablar bo‗lishi mumkin.Masalan,hikoyao‗qishmashg‗ulotipaytidato‗satdanuchibo‗tganreaktivsamolyotningqattiqvabahaybattovushihammaningdiqqatinibeixtiyoro‗zigajalbqiladi.
Ixtiyorsiz diqqat odamning har turli ehtiyojlari va qiziqishi bilan bevositabog‗liq bo‗lgan diqqatdir. SHuning uchun ham ayni chog‗dagi ehtiyojlarimiz,qiziqishlarimiz bilan bog‗liq bo‗lgan narsalarning ta‘siri ixtiyorsiz diqqatga sababbo‗ladi. Masalan, yorqin o‗yin paytida zaldan eshitib qolgan bolani qiziqtirganmusiqaovoziuningdiqqatinio‗yindandarholo‗zigajalbqiliboladi.
Ixtiyorsizdiqqatningnerv-fiziologikasosiniorientirovkayoki―bunima?‖ refleksitashkilqiladi.CHunkitevarak-atrofimizdaginarsalarningsalginao‗zgarishi bizda darhol orientirovka refleksini yuzaga keltiradi. Boshqacha qilibaytganda,"nimagap?"degan ma‘nodaatrofimizgarazmsolaboshlaymiz.
Ixtiyoriy diqqat deb-oldindan belgilangan qat‘iy bir maqsad asosida va ongliravishdadiqqatimiznima‘lumbirnarsavahodisalargaqaratishimizgaaytiladi.
Odamning ko‗pchilik faoliyatlari asosan ixtiyoriy diqqatning ishtiroki bilanamalga oshiriladi. SHuning uchun barcha faoliyat turlarida, ya‘ni o‗qish, o‗yin vamehnatfaoliyatlaridaixtiyoriydiqqatningrolijudakattadir.Ixtiyoriydiqqatixtiyorsizdiqqatganisbatanuzoqvaqtmobaynidadavometadigandiqqatturibo‗lib,uzo‗rberishlikni,ya‘niirodaviykuchsarfqilishliknitalabetadi.
Ixtiyoriy diqqatning nerv fiziologik asosida miya yarim sharlarining po‗stidavujudgakeladiganoptimalqo‗zg‗alishmanbaibilanikkinchisignallar
sistemasining faoliyati yotadi. Ixtiyoriy diqqatning yuzaga kelishida nutqning rolig‗oyat kattadir. CHunki ko‗pchilik hollarda hoh ta‘lim jarayonida bo‗lsin, hohmehnat jarayonida bo‗lsin nutq orqali turli vazifalar qo‗yish bilan ixtiyoriy diqqatishgasolinadi.
SHuniaytishlozimki,ixtiyoriydiqqathardoimixtiyorsizdiqqatbilanalmashinib turadi. Ixtiyoriy diqqat vaqtida odam tez charchaydi, chunki ixtiyoriydiqqat odamdan hamma vaqt iroda kuchini sarflashni talab etadi. Iroda kuchinisarflash orqali, ya‘ni odam o‗zini majbur qilish orqali diqqatni safarbar qilishiodamnicharchatadi.Ixtiyorsizdiqqatdaesahechqandayirodakuchiniishgasolish talab etilmaydi.SHuning uchun ixtiyorsiz diqqatda odam charchamaydi.Ana shu jihatdan olganda ta‘lim va mehnat jarayonida ixtiyoriy diqqatning vaqti-vaqtibilanixtiyorsizdiqqatgao‗tibturishiyaxshibo‗ladi.
Ixtiyoriyvaixtiyorsizdiqqatdantashqariuningyanabiralohidaturiniixtiyoriydanso‗nggidiqqatniko‗rsatibo‗tishmumkin.ButushunchapsixologiyagaN.F.Dobrinin tomonidankiritilgan.³
Agarmaqsadgaqaratilganfaoliyatdashaxsuchundiqqatningixtiyoriyto‗planganidagikabifaqatfaoliyatnatijasiemas,balkiuningmazmunivajarayonning o‗zi qiziqarli va ahamiyatli bo‗lsa ixtiyoriydan so‗nggi diqqat debtushunish mumkin. Bu holda faoliyat kishini shu qadar qiziqtirib yuboradiki, udiqqatni ob‘ektga qaratish uchun sezilarli irodaviy kuch-g‗ayrat sarflamasa hambo‗laveradi. SHunday qilib, ixtiyoriydan so‗nggi diqqat ixtiyoriy diqqatdan keyinnamoyon bo‗lgan holda shuning o‗zidangina iborat deb hisoblash mumkin emas.Masalan, yuqori sinf o‗quvchisi imtihonga tayyorlanayotib qiyin kitobni qisqachamazmuniniyozibchiqarekan,oldinigao‗zinidiqqat-e‘tiborlibo‗lishga,chalg‗imaslikka majbur qiladi. Lekin keyinchalik u ishga shunday qiziqib ketadiki,oqibatdaunikitobdanchalg‗itishqiyinbo‗ladi.Dastavvalirodaviykuch-g‗ayratlarmadadiga tayangan diqqat ixtiyoriydan so‗nggi diqqatga aylanadi. Ixtiyoriydanso‗nggi diqqat biror narsaga uzoq vaqt davomida juda ham barqaror qaratilishibilanbelgilanadi,ko‗proqyuqoridarajadagijadalvaunumliaqliyfaoliyatning


³ШтернА.С.«Введениевпсихологию»М.:АкадемияСпб2002.
barchaturdagimehnatningyuksakunumdorliginiasosliravishdaanashundaydiqqatturibilan bog‗liqdeb hisoblaydilar.
Diqqatturlativaularniqiyosiyxarakteristikasi