Reja: Diqqat haqida tushuncha

Diqqatturi	Paydo bo‗lish shartlari	Asosiy xarakteristikasi
Asoslari
Ixtiyoriy	Vazifani qabulqilishi	Vazifaga asosanyo‗nalganlik,irodaviy zo‗r berish, uzoqmuddatlidiqqatning to‗planganligi toliqtiradi	Ikkinchi signalsistemasinietakchio‗rni
Ixtiyoriydan So‗nggidiqqat	Qiziqishi bilan yuzaga kelganfaoliyatga ―kirish‖	Maqsadgayo‗nalganliksaqlab qolinadi,toliqish bo‗lmaydi, qiziqishortadi.	Faoliyatjarayonigabo„lganqiziqishidominantasidir.
Ixtiyorsizdiqqat	Kuchli qo‗zg‗atuvchiasosida yuzagakeladi.	Beixtiyoriylik,engillik, birfaoliyatdanikkinchi faoliyatga tez o‗tiladi.	SHaxsniqiziqishininamoyonqiluvchiyokixarakterlovchidominanta

4. 
   rasm.
   

Diqqatxususiyatlari
Odamningdiqqatibirqanchaxususiyatlargaegabo‗lib,ulardanasosiylari-diqqatningkuchivabarqarorligi,diqqatningko‗lami,diqqatningbo‗linuvchanligi
vadiqqatningko‗chuvchanligidaniboratdir.Diqqatningmazkurxususiyatlariquyidagi jadvalda to‗liq aks ettirilgan va shunga muvofiq har biriga qisqacha ta‘rifberibo‗tamiz.

4. 
   
   Маҳсулдор
   
   Бемаҳсулдор
   
   Ташқи
   
   Ички
   
   Ҳажм
   
   Тақсимланиши
   
   Осон
   
   Қийин
   
   Юқори
   
   Қуйи
   
   Барқарор
   
   Беқарор
   rasm.Diqqatsifatlari
   

Diqqatning kuchi va barqarorligiga ko‗ra odamlarning diqqatlari o‗ziningkuchi va barqarorligi jihatidan bir-biridan farq qiladi. Ayrim odamlarning diqqatikuchli va barqaror bo‗lsa, boshqa bir odamlarning diqqati kuchsiz va beqarorbo‗ladi. Diqqatning kuchi va barqarorligi deb, odam o‗z diqqatini biror narsa yokihodisaga uzoq muddat davomida muttasil qaratib tura olishiga aytiladi. Diqqatningkuchi va barqarorligi inson hayotida juda katta ahamiyatga ega. CHunki diqqatnima‘lum muddat biror narsaga muttasil, ya‘ni uzluksiztarzda qaratib odam ishlayhamolmaydi,o‗qiyhamolmaydivahattoo‗ynayhamolmaydi.
Diqqatningkuchlivabarqarorbo‗lishibirqanchasabablargabog‗liqdir.Birinchidan,diqqatimizqaratilgannarsaningxususiyatlari,bizuchunbo‗lganahamiyatiga, ikkinchidan diqqatimiz qaratilgan narsa bilan amalga oshiriladiganfaoliyatlarimizga,uchinchidannervsistemasiningayrimxususiyatlarigabog‗liqdir.Bularninghammasiob‘ektiv,ya‘nibizningirodamizbilanbog‗liqbo‗lmagansabablardir. Diqqatning kuchi va barqarorligi albatta sub‘ektiv, ya‘ni odamningayni chog‗dagi holati bilan ham bog‗liq. Masalan, ayni chog‗da betobroq bo‗libturgan odamning yoki boshiga bir og‗ir tashvish tushgan odamning diqqati kuchlivabarqarorbo‗la olmaydi.
Odamlaro‗zdiqqatlariningko‗lamijihatidanhambir-birlaridanfarqqiladilar.Ayrim odamlar diqqatining ko‗lami keng bo‗lsa, boshqa bir odamlar diqqatiningko‗lami torroq bo‗ladi. Diqqatning ko‗lami ayni bir vaqtda odamning idrokigasig‗ishi mumkin bo‗lgan narsalar miqdori bilan belgilanadi. Boshqacharoq qilibaytganda,idrokqilishjarayonidadiqqatimizqaratilgannarsalardanqanchasiniongimizgasig‗diraolishimizdiqqatningko‗laminitashkiletadi.
Diqqatko‗laminitajribayo‗libilananiqlashqiyinemas.Buninguchundiqqatning ko‗lamini aniqlayotgan odamga ayni bir vaqtning o‗zida bir nechao‗zaro bog‗lanmagan harflarni, raqamlarni va turli geometrik shakllarni ko‗rsatishyo‗libilananiqlashmumkin.Bundaodamko‗rsatilayotgannarsalardanaynivaqtdaqanchalik ko‗pini birdaniga idrok eta olsa, uning diqqati shunchalik keng bo‗ladi.Diqqatning ko‗lami odatda taxistoskop degan maxsus asbob bilan aniqlanadi. Buasbob yordamida ayni bir vaqtning o‗zida idrok ettiriladigan narsalar juda tezko‗rsatiladi. Bunda odam o‗z diqqati doirasiga qancha narsa sig‗dira olsa, anashunga qarab diqqatning keng yoki torligi aniqlanadi. O‗tkazilgan tajribalarningko‗rsatishicha, katta yoshli odamlarda o‗z diqqat doiralariga ayni bir vaqtda 3tadan6tagachabir-biribilanbog‗liqbo‗lmagannarsalarnisig‗diraoladilar.
Diqqatko‗laminingkengbo‗lishiodamidrokqilayotgannarsalariniatroflichavachuquraksettirishi,binobarinbilishjarayonningsifatlibo‗lishiuchunjudakattaahamiyatgaegadir.
Odamning diqqati bir vaqtda faqat bitta narsagagina emas, balki ikkita yokiuchtanarsagahambirdanigaqaratilishimumkin.Anashundaypaytlardadiqqatningbo‗linishitalabqilinadi.Demak,diqqatningbo‗linishidegandabizaynibirvaqtdadiqqatimizniikkiyokiuchnarsagaqaratishimizgaaytamiz.Agardiqqatimizbittanarsagaqaratilganbo‗lsa,ya‘nidiqqatimizbittanarsaustidato‗plangan bo‗lsa, uni konsentrasiyalashgan (to‗plangan) diqqat deb yuritiladi.Buning aksinchaagardiqqatimizaynibirvaqtdabir necha narsagaqaratilganbo‗lsa,bunibo‗lingan,diqqat debyuritiladi.
SHunita‘kidlashlozimki,asliniolgandadiqqatningaynibirchog‗daikkiyokiundanortiqnarsagaqaratilishi,ya‘nibirnechanarsalargabo‗linishiamaliy
jihatdanmumkinemas.SHuninguchundiqqatningbo‗linishi,ya‘niaynibirvaqtdaikki yoki uch narsaga birdaniga qaratilishi o‗z mohiyati jihatidan diqqatning birnarsadan boshqa bir narsaga nihoyatda tezlik bilan bo‗linishini talab qilgan vaqtdadiqqatimizbirnarsadanikkinchinarsagashuqadartezlikbilanko‗chadiki,bunibizpayqayolmaymiz.Natijadadiqqatimizaynibirvaqtningo‗zidabirnechanarsalargabirdanigaqaratilayotgandekbo‗libko‗rinadi.
Diqqatninganashundaybo‗linuvchanlikxususiyatihayotdajudakattaahamiyatga ega. CHunki bir qancha mehnat turlari diqqatning bo‗linuvchanlikxususiyatiga ega bo‗lishlikni talab qiladi. Bunday xususiyat pedagoglar uchun judazarurbo‗lganxususiyatdir.Masalan,tarbiyachibolalarbilanbirormashg‗ulotyokisuhbat o‗tkazayotgan paytida diqqatni bir necha narsalarga, ya‘ni gapirayotgangapiga,bolalarniquloqsolibo‗tirishlarigavabundanso‗ngnimalarhaqidagapirishga qarata olishi lozim. Ana shundagina tarbiyachi suhbat yoki mashg‗ulotpaytidaguruhniboshqaraoladi.
Diqqatning bo‗linishi har kimda har xil bo‗ladi. Buning sababi shundakidiqqatning engillik bilan bo‗linishi diqqatimiz qaratilgan narsalarning ilgaridanbizga qanchalik tanishligi bilan bog‗liqdir. Agar diqqatimiz qaratilgan narsalarningayrimlari bizga yaxshi tanish bo‗lsa ya‘ni biz ularni ilgaridan yaxshi bilsak faoliyatjarayonida bir necha ishlarni birdaniga ya‘ni birga qo‗shib bajara olamiz. Masalan,yozish harakati ilgaridan bizga yaxshi tanish bo‗lgani uchun darsda ham eshitib,ham yozib o‗tira olamiz. SHunday qilib, diqqatning bo‗linuvchanligi juda ko‗pfaoliyatlarimizuchunzarurbo‗lgan xususiyatdir.
Diqqatning ko‗chuvchanligi odamning diqqati har doim bir narsadan ikkinchibir narsaga, bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga ko‗chib turadi. Diqqatning anashundayxususiyatinidiqqatningko‗chuvchanligidebyuritiladi.Diqqatningko‗chuvchanligidiqqatningbo‗lunuvchanligibilanbog‗liqxususiyatdir.YUqoridaaytibo‗tganimizdek,diqqatningaynibirvaqtdabirdanigabirnechanarsagaqaratilishi,ya‘nidiqqatningbo‗linishio‗zmohiyatijihatidandiqqatningbirnarsadanikkinchinarsagajudatezko‗chishidaniboratdir.Anashujihatdanolgandadiqqatningko‗chuvchanlikxususiyatijudako‗pfaoliyatvauningturlari
uchun zarur bo‗lgan xususiyatdir. Masalan, hikoya o‗qib berish mashg‗ulotidabolalar o‗zdiqqatlarini hikoyaeshitishdan surat ko‗rishga, undan so‗ngyanaeshitishgabemalolko‗chiraolishlarikerak.
Agarmaktabo‗quvchilariganisbatanoladiganbo‗lsak,o‗quvchilaro‗zdiqqatlarini bir dars predmetidan boshqa bir dars predmetiga bemalol ko‗chiraolishlari kerak. Aks holda o‗quvchilar o‗tgan dars ta‘sirida o‗tirib, yangi darsningmazmunini sifatlio‗zlashtiraolmaydilar.
Diqqat hamma vaqt ham bir narsadan ikkinchi narsaga, bir faoliyat turidanboshqa bir faoliyat turiga osonlik bilan ko‗cha bermaydi. Ba‘zan qiyinchiliklargato‗g‗rikelibqoladi.Albattabuningo‗zsabablaribordir.Masalan,bundaysabablardan biri - diqqatimiz ko‗chirilishi lozim bo‗lgan narsalar yoki harakatlaro‗rtasida bog‗lanish bor yoki yo‗qligiga bog‗liq. Agarda diqqatimiz ko‗chirilishilozim bo‗lgan narsalar o‗rtasida ma‘lum jihatdan mazmuniy bog‗liqlik bo‗lsa,diqqatimizosonlikbilanko‗chadi.Odamningqiziqishlarivaehtiyojlaribilanbog‗liqbo‗lgannarsalargahamdiqqatengillikbilanko‗chadi.
SHundayqilib,diqqatninganashuyuqoridako‗ribo‗tganasosiyxususiyatlariodamningbarchaturdagifaoliyatlariuchunjudakeraklixususiyatlardir.Diqqatning ana shu xususiyatlari tufayli odam atrofidagi muhitga, undagi turlitumano‗zgarishlargatezmoslashaoladi.Diqqatningbuasosiyxususiyatlariodamgatug‗maravishda,ya‘niirsiyyo‗lbilanberilmaydi.Buxususiyatlarodamning yoshlik chog‗idan boshlab turli faoliyatlar o‗yin, o‗qish va mehnatfaoliyatlari jarayonida tarkibtopib boradi.
P.YA.Galperinning nazariyasi ham diqqatga sazovordir. Uning nazariyasidaquyidagi holatlarga e‘tibor qaratilgan:

1. 
   Diqqat yo‗naltirilganlik xususiyatiga ega va inson psixikasining eng muhimjihatibo‗lib,boshqapsixikfenomenlardanshunisibilanfarqlanadi.
   
2. 
   Diqqatning asosiy funksiyasi — harakat va psixik hodisalar ustidan nazorato‗rnatishdaniborat.Harbirharakatasosidayo‗nalganlik,bajarishvanazoratqilishyotadi.Buengoxirgiholatdir.
   
3. 
   Harakatlardanfarqliravishdadiqqatfaoliyatningmahsulinita‘minlaydi.
   
4. 
   Diqqatmustaqilharakatsifatidafaqatginaaqliyfaoliyatdaginanamoyonbo‗ladi. Lekin, har qanday o‗z-o‗zini nazorat qilish diqqatni tavsiflamaydi. Diqqato‗z-o‗zininazoratqilishjarayoninisamaradorliliginioshiradi.
   
5. 
   Agardiqqatnifaoliyatsifatidako‗ribchiqsak,psixiknazoratdiqqatningixtiyoriy va ixtiyorsiz harakterini tavsiflaydi va aqliy harakatlarni shakllanishinita‘minlaydi.
   
6. 
   Ixtiyoriydiqqatfaoliyatningmahsuldorliginita‘minlaydi.
   

Diqqat boshqa bilish jarayonlari kabi rivojlanish bosqichlariga ega. Insonhayotiningbirinchiyilidaboladaixtiyorsizdiqqatrivojlanganbo‗ladi.Boladastlabfaqatginatashqita‘sirlargaginajavobqaytaradi.Buholatdatashqiqo‗zg‗atuvchiyorqinlikharakterigaegabo‗lishikerak,masalanqorong‗uxonadanyorug‗xonagao‗tishibilanyokiqattiqtovusheshitilishibilankuzatiladi.
Hayotininguchinchioyidanboshlabesa,bolao‗zhayotibilanbog‗liqbo‗lgan ob‘ektlarga faol qiziqa boshlaydi va diqqati ularga yo‗naltiriladi. Bolahayotining beshinchi va ettinchi oyida predmetlarga uzoq vaqt diqqatini qarataoladi va ularni ushlab, paypaslaydi va og‗ziga solib ularni o‗rganishga intiladi.Ayniqsa, yorqin va aniq predmetlarga qiziqish oratadi. Bu holat ixtiyorsiz diqqatnietarlicharivojlanganliginianglatadi.
Ixtiyoriydiqqatningrivojlanishiinsonumriningbirinchiyilinioxirivaikkinchi yilning boshlaridashakllanaboshlaydi.
Ixtiyoriy diqqatning rivojlanishi va shakllanishi bola tarbiyasi bilan bog‗liq.Bolanio‗rabturganmuhituninimaqilishgaemas,nimaniqandayqilishgao‗rgatadi.N.F.Dobrininningfikricha,tarbiyanatijasidabolao‗rgatilganvazifalarniongli ravishda bajarishga intiladi.
Bolada ixtiyoriy diqqatni rivojlanishida o‗yinning o‗rni beqiyosdir. Bolao‗yin jarayonida o‗z xatti-harakatlarinikoordinatsiyalashga va ma‘lum bir qonunqoidalarga buysundirishga intiladi. Ixtiyoriy diqqat bilan hamkorlikda ixtiyorsizdiqqathamshakllanadi.Bolaningo‗zhayotidavomidapredmtlarvahodisalarbilantanishib borishi natijasida uning diqqati ko‗lami ham ortib boradi va qiziqishlardoirasikengayadi.
Maktabgachatarbiyayoshidagibolaningdiqqatidaixtiyoriydiqqatningbeqarorbo‗lishi bilan harakterlanadi. Bola tashqi qo‗zg‗atuvchilarga tez beriladi.Uning diqqati haddan tashqari emotsional — bolada o‗z xissiyotlarini boshqarishko‗nikmasiyaxshirivojlanmagan.SHubilanbirgaixtiyorsizdiqqatetarlichabarqaror, uzoq muddatli va konsentratsiyalashgan. Bolada irodaviy xarakatlarnirivojlantirishorqali uning ixtiyoriydiqqatishakllanaboshlaydi.
Ixtiyoriydiqqatningshakllanishigamaktabhamo‗zta‘sirinio‗tkazadi.Maktabdagio‗quvtopashiriqlariboladagiixtiyoriy diqqatnirivojlanishigaolibkeladi.Bolabirsoato‗quvmashg‗ulotidao‗tirishorqaliuo‗zxulq-atvorininazoratqilishnio‗rganadi.O‗quvyiliningboshidadarslardao‗tirishbolaqiyinchiliktug‗dirganiuchunmalakalipedagoglaro‗zdarslarinirang-barango‗tkazishgaintiladilar.SHubilanbirgabudavrdaboladako‗rgazmali-obrazlitafakkurshakllanganbo‗lishini hamhisobgaolishkerak.
YUqori sinflarda diqqatning rivojlanishi yuqori darajaga chiqadi. Maktabo‗quvchisi endi uzoq muddat bir faoliyat turi bilan shug‗ullanishi va o‗z xulq-atvorininazoratqilishimumkin.Birnarsanialohidae‘tiborgaolishlozim,diqqatningrivojlanishigafaqatginatarbiyaemas,balkiyoshxususiyatlarihamta‘siretadi.Masalan,13-15yoshdagipsixofiziologiko‗zgarishlarhaminsonorganizmidaqo‗zg‗aluvchanlikyokitushkunlikortadi,buesadiqqatningbarqarorligini biroz susaytiradi.