Reja: Diqqat haqida tushuncha

DIQQAT.

REJA:
1. Diqqat haqida tushuncha.

2. 
   Diqqatning nerv-fiziologik asoslari.
   
3. 
   Diqqat turlari, ixtiyorsiz diqqat, ixtiyoriy diqqat, ixtiyoriydan so'nggi diqqat.
   
4. 
   Diqqatning xususiyatlari, diqqat kuchi va bo'linishi, diqqat ko'lami, diqqat taqsimlanishi, shaxsda diqqat rivojlanishi.
   

Tayanchi boralar:

Diqqatning nerv-fiziologik asoslari, ixtiyorsiz diqqat, ixtiyoriy diqqat, ixtiyoriydan so'nggi diqqat, diqqat kuchi va bo'linishi, diqqat ko'lami, diqqat taqsimlanishi, shaxsda diqqat rivojlanishi.

Odamga har bir daqiqada atrof-muhitdan juda ko'p narsa va hodisalar ta‘sir etib turadi. Lekin odamga ta‘sir etayotgan bu narsa va hodisalarning hammasi bir xil aniqlikda aks ettirilmaydi. Ulardan ayrimlari aniq yaqqol aks ettirilsa, boshqa birlari shunchaki juda xira aks ettiriladi, yoki umuman aks ettirilmaydi. Bu esa anashu odamga ta‘sir etayotgan narsalarga diqqatning qay darajada qaratilishiga bog'liqdir. Demak, diqqatimiz qaratilgan narsa va hodisalar aniq va to'la aks ettiriladi.

Diqqat tushunchasiga olimlar tomonidan bir qator ta‘riflar keltirilganligini ta‘kidlash mumkin. Pashlerning (1998,p.1) fikricha, "Diqqat muammosini o'rganish psixologlar uchun uzoq yillar davomida muhim ahamiyat kasb etib kelgan" Tarixiy manbalardan ma‘lumki, "diqqat"ga oid nazariyalar XIX asrning oxirlaridan o'rganila boshlangan. Shunday qilib, bixevioristlar diqqatni ichki jarayon deb hisoblaganlar.
Diqqat tushunchasi 1958-yilda Broadberning "Idrok va kommunikatsiya" nomli kitobida qo'llanilgan va ilmiy tushuncha sifatida kiritilgan. Diqqat odatda ob‘ektni tanlash va nomlashda qo'llaniladigan jarayon sifatida beriladi. Villiam James esa tuyg'uga e‘tibor bergan (1890, pp. 403–404): qolgan barcha buni diqqat deb hisoblagan. Bu bilish jarayoni bo'lib, tafafkkur ob‘ektining birvaqtning o'zida aniq va yorqin shaklda namoyon bo'lishidir. Diqqat– bu bir vaqtning o'zida e‘tiborning to'planishidir.
Baar(1997) diqqatning paydo bo'lish mexanizmlarini asoslab beradi. Masalan, shunday deyish mumkin:"Biz buyruqga qaraymiz" yoki "Biz buyruqni eshitamiz". Baar(1997,p.364) quyidagi fikrni keltiradi, "Tajribada to'pladi va amaliy voqelarda namoyon bo'ladi. Har kuni nutqda doimo, birinchi bo'lib e‘tibor qaratish uchun "Tinglang", "Qarang" tushunchalari qo'llaniladi; ikkinchidan "eshitamiz", "ko'ramiz" deb izohlanadi".
Villiam James diqqatning "faol" va "passiv" turlarini ajratgan (1890). Faol diqqat individual taraqqiyotning yuksalishini, passiv diqqat tashqi stimulga sust javob berishdir. Yantisning (1998,p.252) fikricha, "Stimul–tez va kuchliligiga qarabna zorat qilinadi".
Olportning fikricha (1993, pp. 203–204): bu haqiqatga o‗xshab ko‗ringanibilan yakka-yu yagona mexanizm emas yokiichki imkoniyat kauzal atributsiyadiqqat fenomeni tafakkurning yokiidrokning asosidashakllanadi.
Diqqat psixik faoliyatning yo‗naltirilishi va shaxs uchun ma‘lum ahamiyatgaega bo‗lgan ob‘ekt ustida to‗planishidan iborat bilish jarayonidir. Yo‗naltirishdeganda psixik faoliyatning tanlovchanlik tabiati, ob‘ektni ixtiyoriy va beixtiyoriytanlash tushuniladi. O‗quvchi maktabda o‗qituvchi gapirayotgan gaplarni eshitibo‗tirganda mana shu eshitib o‗tirish faoliyatini ongli ravishda tanlab olgan, uningdiqqationgliravishdaqo‗zg‗alganshumaqsadgabo‗ysundirilganbo‗ladi.O‗quvchiningbirorboshqanarsagachalg‗imasdano‗quvmaterialiningmazmunigazehnqo‗yibo‗tirishidauningpsixikfaoliyatiningyo‗nalishiifodalanadi.
Psixikfaoliyatningyo‗naltirilishidegandaanashutanlashginatushunilibqolmay,balkianashutanlangannisaqlashvaqo‗llab-quvvatlashtushuniladi.Diqqatning bilish jarayoni uchun ahamiyatini alohida ta‘kidlab o‗tish lozimdir.Diqqat sezish jarayonida, idrok qilishda, xotira, xayol va tafakkur jarayonlarida hardoimishtiroketadi.Diqqatbarchaaksettirishjarayonlarimizningdoimiy
yo‗ldoshidir.Diqqatbarchapsixikjarayonlarimizdaqatnashsaham,lekindiqqatningo‗zihechnarsani aks ettirmaydi.
Odambirornarsagazo‗rdiqqatbilankirishganpaytidauningtashqiqiyofasida ayrim o‗zgarishlar ko‗zga tashlanadi. Demak, diqqat odatda o‗ziningsirtqi ya‘nitashqialomatlarigaegadir.
Birinchidan,diqqatqaratilgannarsaniyaxshiidrokqilishuchunungamuvofiqlashishgaurinishdaniboratharakatlar(tikilibqarash,quloqsolish)qilinadi.
Ikkinchidan, ortiqcha harakatlar to‗xtaydi. Jiddiy diqqatning xususiyatlaridanbiri qimirlamasdan jim turishdir. Masalan, auditoriya va teatr zalidagi jimlik diqqatvaqtidagi harakatsizlik natijasi bo‗lib, bu jimlik odamlar ma‘ruzachini yoki artistnizo‗re‘tiborbilan tinglashayotganini anglatadi.
Uchinchidan,kuchlidiqqatpaytidakishiningnafasolishisekinlashibvapasayib qoladi. Demak, diqqat paytida organizm reseptorlarimiz alohida holatdabo‗ladi. Ammo bu holat diqqatning faqat tashqi ifodasi bo‗libgina qolmay, balkiuning ma‘lum yo‗nalishi va barqarorligini saqlab turuvchi shartlardan biri hamdir.SHuning uchun ko‗pincha biror ishni bajarishdan avval organizmimizni shu ishgamoslab muayyanbirholatda tutibolamiz.¹
Pashler (1998, 1-bet) ta'kidlaganidek, "Diqqat uzoq vaqtdan beri psixologlar uchun katta muammo bo'lib kelgan. “Tarixiy jihatdan “diqqat” tushunchasi sifatida qaralgan

19-asr oxirida ko'plab faylasuflar va psixologlar tomonidan muhim ahamiyatga ega. Biroq, u obro'siz qoldi, chunki xulq-atvorchilar barcha ichki jarayonlarga juda shubha bilan qarashdi. 1958 yilda Broadbentning "Idrok va aloqa" kitobi nashr etilgandan keyin e'tibor yana modaga aylandi va o'shandan beri muhim mavzu bo'lib qolmoqda. Diqqat ko'pincha qayta ishlashning selektivligiga murojaat qilish uchun ishlatiladi. Bu Uilyam Jeyms (1890, 403-404-betlar) tomonidan ta'kidlangan ma'no edi: E'tibor nima ekanligini hamma biladi. Bu bir vaqtning o'zida mumkin bo'lgan bir nechta ob'ektlar yoki fikrlash pog'onalari orasidan aniq va ravshan shaklda ongni egallashdir. Fokalizatsiya, kontsentratsiya, ong uning mohiyatidir. Diqqat va ong o'rtasida qanday bog'liqlik bor? Baars (1997) ongga kirish diqqat mexanizmlari tomonidan boshqariladi, deb ta'kidladi. Masalan, “Biz qaraymiz

ko'rish uchun" yoki "Eshitish uchun tinglaymiz". Baars (1997, s. 364) fikriga ko'ra, “Tajribani tanlash va tanlangan voqeani ongli bo'lish o'rtasidagi farq. Kundalik tilda har bir juftlikning birinchi so'zi ["qarash"; “tinglash”] diqqatni o'z ichiga oladi; ikkinchi so'z ["qarang"; "eshitish"] ongni o'z ichiga oladi." Boshqacha qilib aytganda, e'tibor televizor kanalini tanlashga, ong esa ekrandagi rasmga o'xshaydi.

Uilyam Jeyms (1890) diqqatning "faol" va "passiv" usullarini ajratdi. Diqqat shaxsning maqsadlari bo'yicha yuqoridan pastga qarab boshqarilsa faol, tashqi stimullar (masalan, baland shovqin) tomonidan pastdan yuqoriga boshqarilsa passivdir. Yantis (1998, 252-bet)ning fikriga ko'ra, "Stimulga asoslangan diqqatni boshqarish maqsadli diqqatni boshqarishga qaraganda tezroq va kuchliroqdir". Sababi shundaki, u odatda qaysi stimul joriy maqsadga eng mos kelishini hal qilish uchun qayta ishlashni talab qiladi. Biz unitar diqqat tizimi mavjudligini nazarda tutdik. Biroq, bu mumkin emas. Allport (1993, 203-204-betlar) ta'kidlaganidek: "Barcha diqqatli hodisalarning sababiy asosi sifatida yagona mexanizm yoki hisoblash manbasi bo'lishi kerakligi fikrning yagona sababiy asosi bo'lishi kerakligidan ko'ra ko'proq ishonarliroq ko'rinadi. ,yoki idrok yoki boshqa an'anaviy toifadagi xalq psixologiyasi.

Diqqatningnerv-fiziologikasoslari

Diqqatninginsonpsixikfaoliyatidagio‗rninitushunishuchunpredmetlarning qaysi guruhga mansub ekanligi aniqlash lozim. SHaxsning ko‗rishmaydonida joylashgan predmetlar boshqa predmetlargna nisbatan yaqqolroq idroketiladi. SHu tarzda inson ongida ma‘lumotshakllanadi: bizning faoliyatimizningmazmunibizningongizmizdaasosiye‘tibornitalabaqiladi,foliyatimizdoirasida
yuzberadiganishlar―miyaningquyiqismi‖gao‗tib,pereferikqismgaaylanadi.Bushuningdekoddiyanologiya.Demak,bizninge‘tiborimizqaratilganpredmet,voqae,hodisamiyada―miyadamarkaziy‖o‗rinniegallaydi.
Agarongimiznigrafiktasvirgajoylashtirsak,quyidagiikkidoiraichidajoylashadi: birinchi doira onglanmagan zona, kichkina doira esa – aniq, yorqinma‘lumotlarzonasiyokidiqqatzonasideyiladi.Demak,diqqatongdagima‘lumotlarnianiqvayarqinbo‗lishini ta‘minlaydi.