Reja: Ekologiya fanning maqsadi va vazifalari

a). Biotsenozlar xosil kilish (sun’iy yaylovlar, kumlarning kuchishini tuxtatish,
tuprok, eroziyasiga karshi kurash, shaxarlarni obodonlashtirish);
b). kishlok xujalik ekinlarini ekologik rayonlashtirish;
3. Usimliklarni iklimlashtirish.
4. Usimliklarni zararkunandalardan muxofaza kilishning ekologik asoslarini ishlab chikish.
5. Atrof muxitdagi antropogen uzgarishlarni urganish va muxitni yaxshilash usullarini asoslash.
6. Biologik rekultivatsiya ishlari.
7. Yukori xosildorlikni asosiy usimliklarni optimal zichligini aniklash.
8. Ekologik xavfning oldindan aniklanishi va uning oldini olish.
9. Tabiatda oz uchraydigan va yukolib borayotgan usimlik xamda xayvonlarning muxofazasi, ularni kupaytirish yullarini ishlab chikish.
10. Tabiiy boyliklardan unumli foydalanishning ilmiy asoslarini ishlab chikish.
11. Xavoning tozaligini asrash.
12. Suvning musaffoligini, zilolligini asrash, ifloslanishiga yul kuymaslik.
Shunday kilib, tugri ekologik normalashtirish - bu xar kanday ekologik ob’ektni muxofaza kilishda ilmiy asos bulib xizmat kiladi, tabiatda muvozanat buzilishining oldini oladi.
«Atrof muxitni muxofaza kilish» tushunchasi mazmunan «Tabiatni muxofaza kilish» tushunchasinig aynan uzi, lekin ba’zi bir muxitga tom ma’noda ishlatilishi mumkinligiga e’tibor berish kerak. Tabiatni muxofaza kilish va kelgusi avlodlarning extiyojlarini xisobga olgan xolda tabiiy resurslardan okilona foydalanish, atrof muxitni musaffo xolda saklang.
Atrof-muxitning tabiiy xolatini buzilishi, fan-texnika yutuklarini tabiatga salbiy ta’siri tufayli ekologik ziddiyatlarni kelib chikishiga sabab buldi. Atrof-muxitni muxofaza kilishning chora-tadbirlari, bunda ekologiya buyicha ta’lim-tarbiyaning axamiyati xakida tushuncha beriladi.

2. Ekologiya fanning bo‘limlari.

Ekologiya biologiya fanlarining bir kismi bulib, u nisbatan yosh, biologiya fanlarini eng rivojlanayotgan soxalaridan biridir. Ekologik tirik organizmlarni muayyan muxitda rivojlanishini, kupayishini, yashab kolishini, populyatsiyasini urganadi.

Ekologiya bir kancha biologik fanlar bilan (fiziologiya, morfologiya, embriologiya, evolyusion ta’minot, genetika va boshkalar bilan) boglangan. Ekologiya asosida biogeografiya, etalogiya fanlari rivojlandi. Fiziologiya, morfologiya, sistematika, biogeografiya fanlari oldiga kuyilgan masalalarda ekologik izox berish zarur, chunki xar bir tirik organizm ma’lum bir tabiiy sharoitda yashaydi. Organizmlarga fizikaviy omillarni ta’sirini aniklash uchun ekologiya (biologik bulmagan) klimotologiya, meteorologiya, tabiiy geografiya, tuprokshunoslik fanlari bilan xam boglik.
Xozirgi kunda ekologiyani iktisodiy ekologiya soxasi rivojlanmokda, ya’ni bu biologik resurslar xakidagi fandir. Insonni tabiatga salbiy ta’sirini urganib, uni oldini oluvchi injener ekologiya rivojlanmokda. Ekologiyani sotsial ekologiya, ya’ni inson ekologiyasi soxasi xam rivojlanmokda.
Ekologiyani (xayvonlar, usimliklar, xasharotlar, urmon ekologiyasi) kabi soxalari xam mavjud. 1866 yilda E.Gekkel ekologiya suzini fanga kiritgan bulib, ekologiya tirik organizmlarni tabiiy muxitdagi xayot faoliyatini konuniyatlarini urganadi.
Sayyoramizdagi barcha tiriklikni faoliyati, uni utishida insonni roli, ya’ni ekologiya xozirgi texnika tarakkiyoti davrida insonfaoliyatiga boglikligini kursatadi.
Ekologiyani rivojlanish tarixi. Avesto, uygonish davrlarida xam ekologiya rivojlangan. Ekologiya X1X asrning urtalarida paydo bulgan bulsa xam ekologiya xakidagi tushunchalar eramizdan oldin VI-II asrlarda kadimgi Xitoyda, Misr, Xindiston, Yunonnistonda paydo buldi. Empedokl usimliklarni rivojlanishini tashki muxitga boglikligini, Gippokrat kishilarni salomatligiga tashki muxitni ta’siri xakidagi fikrlarini aytgan. Teofrast usimliklarni usishi va shaklini tuprokka, iklimga boglikligi xakida fikr yuritdi.
Ayniksa, uygonish yillarida fan rivojlanib, sayoxatlar kilinib yangi yerlar ochildi. K.Linney (1707-1778) birinchi bulib tirik organizmlarni ilmiy sistematikasini yaratdi, J.Byuffon (1707-1788) "Tabiat tarixi" (13 tom) asarida organizmlarni muxit bilan boglikligicha e’tibor beradi. J. Lamark (1744-1829) tashki muxitni xayvon va usimliklarning evolyusiyasiga ta’sirini kursatdi.
Rus tabiatshunoslaridan P.S.Pallas (1741-1811), I.I.Lepexin (1740-1802) asarlarida xam usimlik, xayvon organizmiga tashki muxitni ta’siri keltirilgan.
Urta Osiyolik Ibn Sino, A. Beruniy, U.Xayyom risolalarida, Boburning "Boburnoma" asarlarida ekologik tushunchalar kup uchraydi.
X1X asrda biologiya fanlarini differensiyasi davom etdi.
Ekologiya fanining asoschilaridan biri MDU professori K.F.Rule (1814-1858) xisoblanadi. U xayvonlar ekologiyasi buyicha 160 ta ilmiy ish yozib, unda tabiatdagi xar bir tirik organizmni rivojlanishi tashki muxit ta’siri ostida utishi bayon etilgan. Ruleni shogirdi N.A.Seversov (1827-1885) 1855 yilda "Periodicheskie yavleniya v jizni zverey, ptis v Voronejskoy guberni" nomli magistrlik dissertatsiyasi 1950 yilda kayta chop etilib, uni kirish kismida "kitobda dunyo buyicha birinchi marotaba zoologiyada chukur ekologik tadkikot utkazilganligi, kaysiki uzok yillar davomida tengi yuk, xozir xam bu asar uz axamiyatini yukotmaganligi bitilgan".
1859 yilda Ch.Darvinni (1809-1882) "Turlarning paydo bulishi" nomli asari biologiyada inkilobiy yangilik bulib, ekologiyani rivojlanishiga xam katta turtki buldi.
V.V.Dokuchaev (1846-1903) ning ishlari usimliklar bilan tuprok urtasidagi bogliklikka bagishlanib, geobotanika, landshaftlar xakidagi ta’limotga asos soldi.
Ekologiyani rivojlanishi MDU ning professorlari: S.A.Usov, N.A.Seversov, M.A.Menzbir, B.M.Jitkov, D.N.Kashkarov, G.P.Dementev, N.P.Naumov, A.N.Formozov, N.I.Kalabuxov, V.Chernыshev kabilarning nomlari bilan boglikdir.
Ekologiyani rivojlanishi, ayniksa, XX asrda maxsus "Ekologiya" jurnalini chikarilishi bilan kuchaydi.
Ekologiyani rivojlanishida Toshkent DU prof.D.N.Kashkarovni 1938 yil "Xayvonlar ekologiyasining asoslari" degan asari katta yangilik buldi. Akademiklar Ye.P. Karovin, T.Zoxidov, V.V. Yaxontov, R.A.Olimjonovlarning ishlari Uzbekistonda ekologiyani rivojlanishida katta axamiyatga egadir.
Sobik Ittifok davrida suv xayvonlarini ekologiyasi buyicha L.A.Zenkevich, G.V.Nikolskiy, S.A.Zernov; tuprokdagi xayvonlar ekologiyasini M.S.Gilyarov; xasharotlar ekologiyasi buyicha I.V.Kojanchikov, G.Ya.Bey-Bienko, R.S.Ushatinskaya, G.A.Viktorovlar; sudraluvchilar, kushlar, sutemizuvchilarni ekologiyasi buyicha A.G.Bannikov, N.I.Kalabuxov, N.P.Naumov, S.S.Shvars; usimliklar ekologiyasi buyicha V.N.Sukachev, B.A.Keller, V.V.Alexin, A.A.Molchanov ishlari aloxida axamiyatga egadir.
Chet el olimlaridan Ch.Elton "Ekologiya jivotnыx (1934)", "Ekologiya rasteniy", Yu.Oduma (1968, 1975), "Ekologiya" va "Ekologiya asoslari"; V.Tishler (1971) "Kishlok xujalik ekologiyasi", E.Pianka (1981) "Evolyusion ekologiya", R.Riklefsa (1979) "Osnovы obщey ekologii" kabilarning ishlari katta axamiyatga ega buldi.
Xozirgi zamonda ekologiya biologiya fanlarini asosiy bulimlaridan bulib koldi, chunki tadkikot ishlarida ekologik jixatdan yondoshgandagina muammoni tugri yechimi topiladi.
Ekologik tadkikotlarning uslubi. Tabiiy sharoitda, laboratoriyada tajriba utkazib ekologiya buyicha tadkikotlar olib boriladi.
Ekologlar uchun eng asosiysi tabiiy sharoitda utkazilgan tadkikotdir. Bunda fiziologik, biokimyoviy, anorganik, sistematik va boshka usullar kullaniladi.
Dala usuli organizmga ta’sir etuvchi kompleks omillarni ta’siri sharoitida (normal) organizmni rivojlanishi va faoliyati urganiladi. Ammo kaysi omil organizmga ta’sir etuvchi uni faoliyatini belgilovchi asosiy omil ekanligini bilish kiyin. Masalan, xasharotlar diapauzasini aniklashda… Bunda anik tajriba utkazib sababi aniklanadi. Tajribada sun’iy yaratilgan sharoit masalani aniklash imkonini beradi. Albatta tajribadaolingan dalillar tabiiy sharoitda tekshirilishi kerak.
Ekologik tadkikotlar muxim nazariy va amaliy muammolarni xal etishda katta rol uynaydi. Organizmlarni mavsumiy rivojlanishi, tarkalishi, akklimatizatsiyasi, sonini dinamikasi, kupayishi va tarkalishini bashorat (prognoz) etishda. Bu masalalar ekologik muammolar bulib, bunda dala sharoitida, laboratoriyada tajribalar utkazib masalani aniklash mumkin.