Reja: Ekologiya fanning maqsadi va vazifalari

Ekologiya va atrof muxitni muxofaza kilish fani va uning bo‘limlari, ekologiyaning vazifalari.
Reja:

1. 
   Ekologiya fanning maqsadi va vazifalari.
   

2. 
   Ekologiya fanning bo‘limlari.
   

3. 
   Fanning rivojlanish tarixi.
   

Ekologiya yunoncha «oykos» - joy, makon; logos - fan, ta’limot degan ma’noni anglatadi, ya’ni tirik organizmlarning tevarak - atrofidagi muxit bilan uzaro munosabatlarini urganadigan biologik fan.
Ekologiya umumiy va xususiyga bulinadi. Umumiy ekologiya ekotizmlar - populyatsiyalar, tabiiy guruxlarning tuzilishi xamda funksiya bajarish prinsiplarini, xususiy ekologiya esa muayyan taksonomik kategoriyadan anik ekologik guruxlarni urganadi.
Populyatsiya ekologiyasi populyatsiyalar - umumiy territoriya va genofontga tuplangan bir turga mansub individlar yigindisini urganadi. Biogeotsenologiya - umumiy ekologiyaning ekotizm va biotsenozlarni urganuvchi bulimi. Xususiy ekologiya usimliklar va xayvonlar ekologiyasidan iborat.
Suvda yashovchi organizmlar va ulardan tashkil topgan tizimlarni gidrobiologiya urganadi. Kupincha ekologiya, ayrim turlarning muxit bilan uzaro munosabatini tekshiradigan autekologiya va usimliklar guruxini xamda biogeotsenoslarni urganadigan sinekologiya ga bulinadi.
Populyatsiya ekologiyasi ba’zan autekologiyaga, ba’zan sinekologiyaga kiritiladi, ba’zida esa aloxida bulim demekologiyaga ajratiladi. Ekologiyaning kupgina soxalari anik amaliy yunalishga ega. Masalan: kishlok xujalik ekologiyasi, odam ekologiya-si, radio ekologiya, poleekologiya, ijetimoiy ekologiya, ekologiya va xukuk, mintakaviy ekologiya, xayvonlar ekologiyasi kushlar ekologiyasi, suvutlar ekologiyasi, kadriyatlar ekologiyasi.

1. 
   Ekologiya fanning maqsadi va vazifalari.
   

Tirik organizmlar xayotining tashki muxit bilan boglikligi kadimdan ma’lum. Antik davrda yashagan faylasuflarning asarlarida xayvonlarning turli instinktlari, baliklar va kushlarning migratsiyalari, usimliklarning tashki kiyofasi, tuprok va iklim shiroitlari bilan boglikligi xakida ma’lumotlar keltirilgan. VII-VIII asrlardagi ekologik ma’umotlar tirik organizmlarni ayrim guruxlarni urganishga karatilgandir. J.Byuffon (1707-1778 yy) ning ishlarida xayvonlarning tuzilishiga tashki muxitning ta’siri masalasi kutarilgan. J.B.Lamark (1774-1829 yy) dastlabki evolyusion ta’limotni urtaga tashladi va usimlik va xayvonlarning evolyusion uzgarishlarda eng muxim omil bulgan tashki muxit ta’siri deb xisobladi. XIX asrdagi ekologik ma’lumotlar (A.Gumbold) usimliklar geografiyasida yangi ekologik yunalishni keltirib chikardi.

1859 yilda Ch.Darvin “Tabiiy tanlanish yuli bilan turlarning kelib chikishi” asarida tabiatdagi yashash uchun kurash, ya’ni tur bilan muxit urtasidagi xar kanday karama-karshiliklarning kurinishlari tabiiy tanlanishga olib keladi va evolyusiyaning xarakatlantiruvchi kuchidir deb karaydi.
A.N.Beketov (1825-1902 yy) usimliklarning ichki va tashki tuzilishidagi xususiyatlarini, ularning geografik tarkalishlari bilan boglikligi xamda fiziologik usullarning ekologiya uchun axamiyati katta ekanligini kursatdi. 1877 yilda nemis gidrobiologi K.Mebius biotsenozlar xakidagi tasavvurlarini asoslab berdi. Usimliklar jamoasi xakidagi ta’limotga G.F.Morozov, V.V.Olexin, V.G.Ramenskiy, A.Shinnikov va chet ellik olimlardan F.Kelementes, K.Raunkier, T.Dyurie, I.Braun-Blanke va boshkalarning fitotsenologiya ishlari umumiy biotsenologiyaning rivojlanishiga katta xissa kushdilar.
Umumiy ekologiyaning rivojlanishida R.N.Kashkarovning “Muxit va jamoa” deb nomlangan Urta Osiyo unversitetida ukigan ma’ruzalari keyinchalik “Xayvonlar ekologiyasi asoslari” nomi bilan birinchi yozilgan darslik bulib koldi.
Xayvonlarning morfologik va evolyusion ekologiyasini rivojlantirishda M.S.Gilyarov, S.S.Shvarslar katta xissa kushdilar. I.S.Serebryakov tomonidan gulli usimliklarning xayot shakllari tasnifoti ishlab chikildi.
1940 yillarning boshlarida tabiiy sistemalarni urganish jarayonida yangi yunalish kelib chikdi. 1935 yili ingliz olimi A.Tensli ekosistemalar, 1942 yilda esa V.N.Sukatev biogeotsenozlar xikidagi talimotni ilgari surdilar.
1950 yilning boshlarida G.Odum, R.Untekker, R.Margalef va boshkalar biologik maxsuldorlikning nazariy asoslarini yaratish borasida ish olib bordilar.
3. Uzbekistonda ekologik yunalishdagi ishlarning asoschilari D.N.Kashkarov va Ye.P.Karovin xisoblanadi. 1930 yillarda ular tomonidan “Muxit va jamoa”, “Urta Osiyo va Kozogiston chullarining turlari va ularni xujalikda foydalanish istikbollari”, “Chullardagi xayot” kabi ilmiy asarlari chop etilgan. Bu asarlarda ekologiya va uning vazifalari, uslublari uz aksini topgan.
Uzbekiston FAning Botanika institutida B.A.Bigurin raxbarligida usimliklar usimliklar ekologiyasi labaratoriyasi tashkil etildi. Keyinchalik bu ishlarni amalda O.X.Xasanov, R.S.Vernik va boshkalar davom ettirdilar.
1959 yilda janubiy-garbiy Kizilkum chsul stansiyasi, 1960 yilda nurota chala chul stansiyalari tashkil etilib, u yerdagi yem-xashak usimliklarining ekologik, fiziologik va biologik yunalishlarda ilmiy tadkikot ishlari olib borildi va bu ishlar xozir xam davom ettirilmokda.
Uzbekistonning xayvonot dunyosini urganish ishlariga xam F.N.Kashkarov muxim xissa kushgan. U 1928 yilda AKSh ga borib, 7 oy davomida bu yerdagi yirik ekologlar Adams, Shelvord, Chepman, Grinnel, Elli, Teylor, Forxisning ishlari bilan tanishib kaytdi. 1950 yildan boshlab Uzbekiston FAning zoologiya va parazitologiya institutiolimlari V.A.Selevin, T.Z.Zoxidov, I.I.Kolesnikovlar tomonidan davom ettirildi. Institut olimlari tomonidan olib boriladigan asosiy tadkikot yunalishi Uzbekiston xayvonot olamining umumiy konuniyatlarini urganishga karatilgan.
Uzbekiston FAning akademiklari T.Z.Zoxidov, A.N.Muxammadiev, muxbir a’zolaridan V.V.Yaxontov, M.A.Sultonov, R.O.Olimjonov kabi olimlar Uzbekistonda zoologiya tadkikotlarining rivojlanishida uz xissalarini kushganlar. Jumladan, M.A.Sultonovning “Xashoratlar ekologiyasi”(1963 y), T.Z.Zoxidovning “Kizilkum chullarini biotsenozlari” (1971 y) kaib asarlarini kursatib utish mumkin.
Ekologiya atamasini 1866 yil nemis zoologi E.Gekkel taklif etgan. kadimgi Greksiya va Rim tabiatshunoslari asrlarida xam ekologiya tugrisida ma’lumotlar bor. Umuman olganda ekologiya botanika va zoologiyada bir yunalishni sifatida vujudga keldi. Ekologiyaning shakllanishiga organizmlarning xayot tarzi urganil-gan ilmiy ishlar, ularning tarkalishi xamda rivojlanishi xar xil omillarga boglik bulganligi ta’sir kursatgan.
1859 yilda Ch. Darvin «tabiiy tanlanish yuli bilan turlarning kelib chikishi» asarida tabiatdagi yashash uchun kurash, ya’ni tur bilan muxit urtasidagi xar kanday karama-karshiliklarning kurinishlari tabiiy tanlanishga olib keladi va evolyusiyaning xarakatlanuvchi kuchidir deb. Bundan tashkari A.N. Beketov, A.F. Middendorf tomonidan urganildi. 1877 y. Gidrobiologik K. Myobius biotsenozlar xakidagi tasavvurlarni berdi.
Usimliklar jamoasi xakida G.F. Morozov, F.N. Sukachev, V.N. Sukachev, B.A. Keller; chet ellik olimlaridan F. Klemontes, K. Raunkier, I. Braun-Blanke va boshkalarning fitotsenologiya ish-lari umumiy biotsenozlarning rivojlanishiga katta xissa kushdilar.
Xayvonlar ekologiyasini rivojlanishida D.N.Kashkarov, M.S. Gulyarov, S.S. Shvarslarning ishlari aloxida axamiyatga ega.
Ekologiya xalk xujaligining turli soxalarini rivojlantirishda asosiy baza bulib xizmat kiladi va ekologiyaning asosiy vazifalari kuyidagilardir: