Reja: Ekotizm haqida tushuncha

Mavzu: Ekotizimlarning o’zgarishi. Suksessiya hodisasi. Biosfera haqida tushuncha. Vernadskiy ta'limoti, noosfera.
Reja:
1. Ekotizm haqida tushuncha.
2. Suksessiya haqida tushuncha.
3. Ekotizimlarning o’zgarishi.
4. Biosfera haqida tushuncha.
5. Vernadskiy ta'limoti, noosfera.

Tirik organizmlarning har qanday uyushmasi bilan ular yashayotgan muhitning birgalikdagi majmuasi ekotizimlar deb ataladi. Bu terminni fanga 1935 y., ingliz olimi A. Tensli kiritgan. Ekotizimlar hajmi jihatidan turlicha kattalikda boladilar. Masalan, daraxtning chiriyotgan poyasini kichik bir ekotizim, ya'ni mikroekotizim deyish mumkin. O’rmon, ko’l, o’tloq va hokazolarni o`rtacha kattalikdagi ekotizim, ya'ni mezotizim deyish mumkin.

Inson o‘z manfaatlari yo‘lida ekologik tizimlarni va alohida populyatsiyalarni boshqarish bo‘yicha tadbirlar o‘tkazganda, masalan, yirtqich hayvonlarni yo‘qotayotganda, hayvonlar va o‘simliklarni ko‘chirayotganda, kelib chiqishi mumkin bo‘lgan oqibatlarni hisobga olishi zarur. Ekotizimning suv, tuproq va atmosfera havosi kabi tarkibiy qismlariga insonning hukmronligi kuchayib borishi tabiatni muhofaza qilishgina emas, balki inson o‘zini ham muhofaza qilish zaruriyatini vujudga keltirdi.
Suksessiyali almashinuvning ikki asosiy tipi farq qilinadi.ham aftotrof ham geterotrof organizmlar ishtirokidagi suksissiya;Faqat geterotrof organizmlar ishtirokidagi suksessiya. Ikkinchi tip suksessiya organik moddalar zaxirasi oldindan to’plangan yoki doimo kelib turadigan sharoitlardagina yuzaga chiqishi mumkin. Masalan, organik moddalar bilan kuchli ifloslangan suv xavzalarida, chiriyotgan o’simlik qoldiqlari to’plangan joylarda va h.o. O’simlik qoplami almashinishi bilan bog’liq suksessiyalar birlamchi va ikkilamchi bo’lishi mumkin. Birlamchi suksessiyalar hayot xali yo’q joylarda boshlanadi. 
Organizmlarning ozuqalanishiga kora aloqalari trofik aloqalar deyiladi. Organizmlar ortasidagi trofik aloqalar ozuqalar zanjirini hosil qiladi. Bu zanjir yopiq bolib, 3 ta zvenodan tashkil topadi:1-zveno – produtsentlar bolib, bularga avtotrof organizmlar ya'ni yashil osimliklar kiradi. Ular ozuqani yaratuvchilar hisoblanadi.2–zveno – konsumentlar ya'ni iste'mol qiluvchilar. Bularga barcha hayvonlar va insonlar kiradi.3-zveno – redutsentlar ya'ni ozgartiruvchilar. Bularga mikroorganizmlar va zamburug`lar kiradi. Ular tuproqqa qaytgan organik moddalarni parchalab, oddiy anorganik elementlarga aylantiradi Ekologiyaning matematik modeli 1931 y. V. Volterru tomonidan ishlab chiqilgan bolib, uning eng sodda korinishi u yirtqich-olja va parazit-xojayin munosabatlariga asoslangan.Oljaning kopayishi u bilan oziqlanuvchi yirtqichning kopayishiga olib keladi, yirtqichning kopayib ketishi bilan olja kamayib qoladi, oljaning kamayishi esa yirtqichlar sonining ham kamayishiga olib keladi.Parazit-xojayin munosabatlari ham shunday printsipda boradi. Bunga qishloq xojalik zararkunandalari va ularning ichiga yoki tuxumi ichiga tuxum qoyib kopayadigan foydali hasharotlarni misol qilish mumkin.
Suksissiya jamoalarining o’z-o’zidan rivojlanish jarayonidir. Suksissiyalar asosida biologik modda aylanishining to’liqsizligi yotadi. Har bir organizm o’z hayot faoliyati natijasida, tashqi muhitdan modda qabul qilib va hayot maxsulotlarini tashqariga chiqarib, muhitni o’zgartiradi. Uzoq vaqt mavjud bo’lgan holatlarda populyatsiyalar muhitini o’zlariga noqulay bo’lgan tomonga o’zgartiradi va natijada bu muhit qulay bo’lgan boshqa populyatsiyalar ularni siqib kuyadi. Buning natijasida jamoada ustun turlarning almashinishi sodir bo’ladi. Biotsenozning uzoq yashashi shu paytda mumkin bo’ladiki, kachonki bir organizmlar hayot faoliyati natijasida muhitda yuzaga keladigan o’zgarishlar ikkinchi organizmlar tomonidan tug’irlanib borilsa. Tabiatda suksessiyalarning o’lchami turli darajada bo’ladi. Xatto eng barqaror ekosistemalarda ham ko’p mahalliy, ya’ni ekosistemaning ma’lum qismlarida ko’p miqdorda suksessiyalar yuzaga kelib turadi.
Ekotizim juda keng tushuncha bo‘lib, u tabiiy (o‘rmon, to‘qay,'cho‘l) hamda sun’iy majmualar (akvarium, paxtazor, issiqxona, kosmik kema)ga nisbatan ishlatiladi. Ekotizimda moddalar aylanishi uchun uch guruhga kiruvchi organizmlar bo‘lishi zarur. Bular yashil o‘simliklar (produtsentlar), hayvonlar (konsumentlar) va mikroorganizmlar (redutsentlar)dir. Shunday qilib, mikroblari bilan bir tomchi suv ham, o‘rmon ham, gul tuvak ham, fazo kemasi ham, oqova suvlarni tozalash inshooti ham ekotizimdir.
Tabiatshunoslik sohasida katta yutuqlarga V.I. Vernadskiy. Uning ko'plab asarlari bor va u biogeokimyo asoschisi - yangi ilmiy yo'nalishga aylandi. U biosfera haqidagi ta'limotga asoslanadi, u tirik materiyaning geologik jarayonlardagi roliga asoslangan.
Hozirgi kunda biosfera haqida bir nechta tushunchalar mavjud, ularning asosiylari quyidagilar: biosfera barcha tirik organizmlarning mavjud bo'lish muhiti. Maydon atmosferaning katta qismini qamrab oladi va ozon qatlamining boshida tugaydi. Shuningdek, butun gidrosfera va litosferaning bir qismi biosferaga kiritilgan. Yunon tilidan tarjima qilingan ushbu so'z "to'p" degan ma'noni anglatadi va barcha tirik organizmlar shu makon ichida yashaydi.
Olim Vernadskiy biosfera sayyoramizning hayot bilan aloqada bo'lgan uyushgan sferasi deb hisoblagan. U birinchi bo'lib yaxlit ta'limot yaratdi va "biosfera" tushunchasini ochib berdi. Rus olimining ishi 1919 yilda boshlangan va 1926 yilda allaqachon daho o'zining "Biosfera" kitobini dunyoga taqdim etgan.
Vernadskiyning fikriga ko'ra, biosfera - bu tirik organizmlar va ularning yashash muhitidan iborat bo'lgan makon, maydon, joy. Bundan tashqari, olim biosferani kelib chiqishi deb hisoblagan. Uning ta'kidlashicha, bu kosmik xarakterga ega bo'lgan sayyora hodisasi. Ushbu makonning o'ziga xos xususiyati - kosmosda yashaydigan va sayyoramizga o'ziga xos ko'rinish beradigan "jonli materiya". Tirik materiya bo'yicha olim Yer sayyorasining barcha tirik organizmlarini tushundi. Vernadskiy turli omillar biosferaning chegaralari va rivojlanishiga ta'sir qiladi deb hisoblardi:

• 
  tirik materiya;
  
• 
  kislorod;
  
• 
  karbonat angidrid;
  
• 
  suyuq suv.
  

Hayot zich joylashgan bu muhitni yuqori va past havo harorati, mineral moddalar va haddan tashqari sho'r suv bilan cheklash mumkin.
Vernadskiy bo'yicha biosferaning tarkibi
Dastlab, Vernadskiy biosferani bir-biri bilan geologik jihatdan bog'liq bo'lgan etti xil moddadan iborat deb hisoblagan. Bunga quyidagilar kiradi:

• 
  tirik materiya - bu element ulkan biokimyoviy energiyadan iborat bo'lib, u tirik organizmlarning uzluksiz tug'ilishi va o'lishi natijasida hosil bo'ladi;
  
• 
  bio-inert modda - tirik organizmlar tomonidan yaratilgan va qayta ishlangan. Ushbu elementlarga tuproq, qazib olinadigan yoqilg'i va boshqalar kiradi;
  
• 
  inert modda - jonsiz tabiatni anglatadi;
  
• 
  biogen moddasi - tirik organizmlar to'plami, masalan, o'rmon, dala, plankton. Ularning o'limi natijasida biogen jinslar hosil bo'ladi;
  
• 
  radioaktiv modda;
  
• 
  kosmik materiya - kosmik chang va meteoritlarning elementlari;
  
• 
  tarqalgan atomlar.
  

Biroz vaqt o'tgach, olim biosfera tirik materiyaga asoslangan degan xulosaga keldi, bu tirik mavjudotlarning tirik bo'lmagan suyak moddasi bilan o'zaro ta'siri. Biosferada tirik organizmlar yordamida hosil bo'lgan biogen moddalar mavjud va ular asosan toshlar va minerallardir. Bundan tashqari, biosferaga tirik mavjudotlar va inert jarayonlarning o'zaro munosabatlari natijasida yuzaga kelgan bio-inert moddalar kiradi.