Reja: Eksperldan bilimlarni olish

3. Bilimlarni olish aspektlari

Lingvistik aspekt. Intellektual axborot texnologiyalarini yaratishda asosiy masalalardan biri — ekspert bilimlarini kompyuter xotirasida adekvat ifodalashdan iborat. Bu informatikada yangi yo'nalish bo^î lib, u inson bilimi va uni EHM xotłrasłda tasviľlashdan îborat, ya'nî bilimlar muhandisligi yo'nalishini yaratîshga Olib keladi, Bilimlar muhandisi bilimlarni yig'ish„ ularni tahlil etish va ITIar uchun ulami formallashtirish masalalari bilan shu@ullanadi, Bunda bilimlar olishning lingvistikjihatlari e'tiborga olinadi [3-51
Gnoseologik aspekt. Gnoseologîya — falsafada bllłsh namriyasî va inson ongîda mavjudlik nazariyasî bilan bog'lîq bo' lim. Bilimlar muhandîsligî fan sifatida ikkilangan gnoseologiya sifatida ifodalash mumkin [3-5],

		MI	II 12 13

20.3-rasm. Gnoseo/ogik uspekt modeli, bu rasmda D — mavjudlik, mavvudliknjng ekspert modeli, M2 — mavjudlikning muhandisi modeli, Mavjudllk (D) avval ekspert (MI) ongida shakllanadi, keyin ekspertning faoliyati va tajribasi bilimlar muhandisi (M2) yordamida ETning BBni tashkil etuvchi bilim (Rz)ga izohlanadi, Mavjudlikni bilish jamyoni inson ongida borliqni anglashga yo"naltirilgan,
Bilimni olish jarayonida bilimlar muhandisini El*ni qurish uchun kerak boⁱ ladigan ekspertning gyni sohaga oid individual bilimlari bilan bog'liq komponentalari qiziqtiradi. Bu sohaga tegishli bilimlar asosan empirik kuzatishlar jarayonida to"plangan bilimlardan iborat bo"lganligi uchun u empirik bilimlar deb ataladi. Empirik bilimlarni umumlashtirish masalasi murakkab masala hisoblanadi. Bilish muammosi doimo yangi tushunchalar va nazariyalar yaratish bilan bog• Ilq, KO' pincha bilimlar muhandisi bilan suhbat davomida "yo'l-yo'la.kay" ekspert yangi bilimlarni yaratayotgandek tuyuladi, Bilimlar muhandisi quyidagi metodologik zanjir yordamida ekspert bilimlarni talqin etadi(20.4-rasm),

Fakt		Umumlashgan fakt		Empirik qonuniyat		Nazariy qonumyat

20 ,4-msm. Metodologik zanJir.
Bilim strukturasi ikki qismdan iborat:

1. 
   Empirik (kuzatish, 110disa);
   
2. 
   Nazariy (qonuniyatlar, abstraktsiya, umumlashma),
   

Psixologik aspekt, Bilim olishning psixologik jihatlari bilimlar muhandisi va bilim manbasi — ekspel't orasidagi o' zaro munosabatning samarali va muvalTaqqiyatli bo'lishida asosiy omil hisoblanadi. Sababi bilim planishi bevosita ET yaratuvchilari orasidagi muloqoti natijasi hisoblanadi [14, 41 , 641,
Shu narsa ma lumki, ekspeft bilan og' zaki muloqot jamyonida axborotning yo"qolishi quyidagicha:

Axborotni o'ylashda	100 %
So'z shaklida ifodalashda	90 %
Aytib berishda	80 %
Eshitishda	70 %
Tushunishda	60 %

Bilimlar muhandisi xotirasida qolishi 24 %
Bilimlarni Olishning psixologik jihatlari strukturasi aloqa qatlami, harakat qatlami va o'rganish qallamidan iborat„ Bilimlarni egallashda muloqot ishtirokchilari(sheriklar), muloqot vositalari (protseduralar) va muloqot mavzusi (bilimlar)dan foydalaniladi-
Aniqlanishicha, inson 7±2 ta s&zdan iborat jumlalarni yaxshi qabul qiladi. Bu son (7±2) Ingve-Miller soni deb ataladi. Uni nutqning "suhbatlilik" o'lchami deb ham atashadi, Natijalarni bayonnomalashtirishni uchta uslubda tashkil qllish mumkin:
I) Suhbat jarayonîda bîlîmni qog'ozga yozłb borish (kamchilîgi — suhbatda halal beradî, stenograf ko'nikmalarga ega bo'lsa ham barchasini yozłb qolish qîyin hisoblanadi);

2. 
   Magnitofon(diktofon)ga yozib olish bilimlar muhandisiga butun suhbatni va 0' zining harakatlarini qayta tahlil qilislîga yordam beradi (kamchiligi ekspertni cheklab qo'yishi mumkin);
   
3. 
   Suhbatdan song xotirada qolganlami eslab chiqish(kuchli xotiraga ega analitiklarga mos keladi).
   

Bilimlar maydonini shakllantirish bo'yiclîa ekspert bilan iShlash usuliga misol keltîramiz.
Tayyorlovchi bosqich [1-41:
l. Loyihalanayotgan tizimning kirish va chiqishda nima bo'lishini, ish rejimi, maslahat olislî, o'rgatish va boshqalarni aniqlash.

2. 
   Ekspertlarni tanlash: ekspertlar sonini aniqlaslr, kompetentlik darajasini tanlash (har doîm ham birdanîga eng yuqori darąjanî tanlash yaxshî emas)', ekspertlarni ishga qiziqtirish imkoniyatlari va usullarini aniq ash; ekspertlami sinovdan đtkazish•,
   
3. 
   Bilimlar injenerini predmet sohasidagi maxsus adabiyotlar bilan tanîshtîrîsh.
   
4. 
   Bilimlar injeneri va ekspertlar tanishuvi (bundan keyin soddâlik uchun ekspert bitta deb hisoblaymiz)- Ekspertni SI bo'yicha mashhur adabiyotlar bilan tanishtirish.
   
5. 
   Bilimlar injenerîning adabîyotlardagî aprior bilimlardan bîlîmlar maydonining birinchi yaqinlashishini qurishga harakati(bilimlar maydonining prototipi).
   

Asosiy bosqich:
1. Bilimlar maydonining «Tayyorgarligi»:

1. 
   predmet sohasiga bog'liq holda intervyu olish usulini tanlash•,
   
2. 
   fikrlarni ovoz chiqarib protokollashtirish yoki ekspełt mulohazalarini magnitofonda yozish (bilimlar injeneri iloji boricha hozircha mulohazalarga aralashmasligi lozim).
   

2. 
   «IJy ishî», Bllłmlar injenerinîng ekspert mulohamlarîdan ba'zî bir sababîy natijaviy aloqalarni ąjratishga harakati-, płedmet soluLsining lug'atini tuzish va ekspertga savollami tayyorlash;
   
3. 
   Bilimlar maydonini «biroz tayyorlash». Bilimlar maydoni prototipi va uy ishi, shuningdek, bllłmlar injenerinîng savolga javobini ekspert bilan muhokama qilish.
   
4. 
   Kontseptual modelni shaklllashtirish.
   
5. 
   Ikkinchi yaqinlashishning bilimlar maydonini qurish.