Reja: Hududiy ob’ektlar turlari

8-jadval.
GIS dagi grafikli va atributivli ma’lumotlar bazalari orasidagi bog‘liqlik

Rayonlar nomi	ID	Aholi punktlari soni	Maydoni , ming ga		Aholi soni, ming kishi		SHahar aholisi, ming kishi		Qishloq aholisi, ming kishi
Bekobod				1
Bo‘ka				2
Bo‘stonliq				3
Parkent				7
.............

SHuni ta’kidlash joizki, konturning oxirgi nuqtasi koordinatasi uning birinchi nuqtasi koordinatasi bilan bir xil bo‘lishi kerak, aks holda kontur yopilmaydi. Lekin ma’lumotlar bazasidagi ixtiyoriy ob’ektning grafikli va atributiv ma’lumotlari o‘xshash bo‘lsa ham, real borliqning karta ko‘rinishidan u ancha uzoq. Fazoviy ob’ektlar to‘g‘risidagi bir qancha raqamli ma’lumotlar joyning raqamli modelini hosil qiladi, ob’ektning o‘rni (koordinatalari), xossalari to‘plami va atributlari tasnifini beradi.

Raster va vektorli ma’lumotlar modeli

GISlarining faqat vektorli yoki faqat rastrli shakllari bilan ishlaydigan turlari mavjud, bunday vaqtda ma’lumotlar bazasi shakllarning faqat bittasi bilan tuziladi.
Endi kompyuter xotirasida ma’lumotlar qanday tasvirlanishini ko‘rib chiqamiz, masalan, but shaklini. Ma’lumki kompyuterda ikkilangan hisob tizimi ishlatiladi.
Kompyuterda barcha shakllar to‘ri burchakli shaklda bo‘ladi, shu sababli butni 9 ta teng bo‘lakga bo‘lish mumkin, har bir qism oq yoki qora rangda bo‘ladi. Qora rangni 1, oqni esa 0 bilan belgilaymiz. Unda matritsani quyidagicha yozish mumkin.
Bu rasmning kompyuterli kodi hisoblanadi. Lekin bu kodda rasmni har bir bo‘lagining o‘lchami aniq emas, shu sababli rasm bo‘lagini elementar kvadratlarga bo‘lib chiqamiz. Endi bo‘laklar ko‘p, kod esa uzun bo‘ladi, uning uchun kompyuter xotirasidan 4 ta bit ishlatiladi.
Bunday kodni hohlagan kompyuter o‘qiydi, kod bo‘yicha rangni tanlab, rasmni o‘lchami bo‘yicha ekranda tasvirlaydi. Bunday usulda kod orqali rasmni tasvirlash rastrli tasvirlash yoki rastr deyiladi.
Tasvirning bo‘laklari ―pikselǁ (tasvir elementi) deyiladi, ularni ko‘pincha juda kichik bo‘lgani uchun nuqta ham deyish mumkin. Ko‘plab piksellarda tashkil topgan rasm mozaikaga o‘xshaydi, chunki u turli ranglardan tashkil topgan. Agar lupa orqali televizor ekraniga yoki gazetaga qaralsa, ularda rastrlarni ko‘rish mumkin (37-rasm). Kompyuter monitorida ham rastrlar turli rangli bo‘lib, ko‘plab ketma-ket joylashgan nuqtalarga o‘xshab ko‘rinadi.

37-rasm. Rastrli tasvirni lupa orqali ko‘rish
Agar bitta shaklli oq-qora rasm uchun bir bit yuza etarli bo‘lsa, rangli rasm uchun bu joy ancha kamlik qiladi, ular uchun kompyuterdan katta hajmdagi xotira talab etiladi. Rangli shakllar uchun ranglar chuqurligi tushunchasi ishlatilishi kerak.
Endi shaklning o‘lchamini aniqlash bo‘yicha. Amaliyotda shaklning o‘lchamini (bo‘yi va enini) va tiniqlik darajasini ifodalovchi tushunchalar ishlatiladi. O‘lcham metrda, mm da, dyuymda berilishi mumkin, lekin kompyuter buni piksellarda deb tushunadi. Tiniqlik darajasi – tasvirni hosil qiluvchi piksellarning ma’lum bir uzunligidagi joylashish zichligidir. Ko‘pgina hollarda tiniqlik darajasi bir dyuymda joylashgan nuqtalar soni dpi (Dats Por Insh) bilan o‘lchanadi. Agar rasmning tiniqlik darajasi 72 dpi bo‘lsa, unda bir dyuymda 72 ta piksel joylashgan deyiladi. Bugungi kunda 72 ta pikseldan to 300 va undan ko‘p dpi tiniqlik darajasi ishlatiladi. Dpi qanchalik ko‘p bo‘lsa, rasm shunchalik tiniq ekranda tasvirlanadi.
Tasvirni tabiiy holatda ko‘rish uchun zamonaviy printerlar va plotterlar 2000 dpi tiniqlikda nashr qiladi. Bunday katta tiniqlikli rasmni A4 formatli qog‘ozda nashr qilish uchun kompyuterdan 765 Mb xotira talab qilinadi. Albatta, katta tiniqlikka ega rasmning o‘qilishi yaxshi, ancha tushunarli bo‘ladi-yu, lekin u kompyuterda katta xotira bo‘lishini talab qiladi va uni ishlashda bundan tashqari kompyuterdan katta tezlikda xotiradan ma’lumotlarni monitorga chiqib kelishi ham kerak bo‘ladi. Barcha aero- va kosmik suratlar, Internet rasmlari rastrli ko‘rinishdadir. Kompyuterda rastrli tasvirlar bilan ishlaydigan ko‘plab dasturlar mavjud.
Rastrli tasvirning bitta juda muhim xususiyati borligini aytish lozimki, u ham bo‘lsa tasvir o‘lchamini o‘zgartirish mumkin emas. Tasvir kichraytirilsa nuqtalar birbiriga qo‘shilib ketadi, mayda elementlari yo‘qoladi va h.k. Kattalashtirish natijasida esa har bir nuqta o‘lchami kattalashadi, natijada ―pog‘onali konturlarǁ ko‘rinib qoladi, tasvir parchalanib ketadi. Bundan tashqari, rastrli tasvir xotiradan katta joyni egallaydi. Bunday kamchiliklarni bartaraf etish uchun tasvirni vektorli ko‘rinishga o‘tkazish kerak.
Eng oddiy vektorlar chiziqlar, kesmalar, doiralardan iborat va ular yordamida turli tasvirlarni hosil qilish mumkin. Elementar matematikadan ma’lumki, kesma – bu vektor va u tekislikda boshlang‘ich va oxirgi nuqtalari koordinatalari bilan aniqlanadi (38-rasm).