Reja: Hujayraning asosiy kimyoviy tarkibi

Hujayralarning kimyoviy tarkibi
Reja: 1.Hujayraning asosiy kimyoviy tarkibi.

• Anorganik moddalar.
• Organik moddalar.
• Hujayraning xayotiy funksiyalardagi roli.

ISKANDAROVA SALOMAT
Tirik hujayraning tarkibiy qismlari va tuzilishini o'rganadigan fan, sitologiya deb ataladi.
Tananing kimyoviy tuzilishiga kiritilgan barcha elementlarni uch guruhga bo'lish mumkin:

• makroundlar;
• iz elementlari;
• ultramashumi.

Makroelementlar orasida vodorod, uglerod, kislorod va azot kiradi. Barcha kompozitsion elementlarning qariyb 98 foizi ularning ulushiga tushadi.
Mikroelementlar o'ndan va foizning yuzdan bir qismida mavjud. Va ultramma-elementlarning juda oz qismi - yuzdan va minglab foizlar.
Top 4 maqolabu bilan o'qigan kim
Yunoncha "makro" - katta va "mikro" deb tarjima qilingan.

Organik va noorganik dunyo atom va molekulalardan tashkil topib, tarkibi bo`yicha bir-biridan katta farq qilmaydi. Tiriklik o`z molekulalarini sintezlashda atomlarni noorganik dunyodan oladi. O`simlik va hayvonlar organizmlari tarkibida D.I.Mendeleyev davriy jadvalidagi elementlarning 70 tasi aniqlangan. Jadvaldagi elemetlardan kislorod, uglerod, vodorod, azot, kalsiy, fosfor, kaliy, oltingugurt, xlor, natriy, magniy, rux, temir, mis, yod, molibden, kobalt va selenlar hujayra tarkibida har doim uchrab, ular ferment, gormon, vitaminlar sintezi uchun zarur hisoblanadi. Miqdoriy jihatdan kimyoviy elementlar turli xil organizmda turlicha bo`ladi. Hujayrada uchraydigan kimyoviy elementlarni asosan to`rt guruhga ajratish mumkin:
Makrobiogenli elementlar: kislorod, uglerod, azot, vodorod; ularning miqdori organizmda 1% va undan ortiq bo`ladi.
2. Oligobiogenli elementlar; ularning miqdori 0,1 dan 1% atrofida bo`lib, ularga kalsiy, xlor, fosfor, kaliy, oltingugurt, magniy, temirlar kiradi.
3. Mikrobiogenli elementlar: ularning miqdori 0,01% dan kam bo`lib, ular sink, marganets, kobalt, mis, brom, yod, molibdenlardir.
4. Ultramikrobiogenli elementlar: ularning organizmdagi miqdori 0,000001% dan oshmaydi; ularga litiy, kremniy, kadmiy, selin, titan, vanadiy, xrom, nikel, kumush, oltinlar kiradi.
Ultramikrobiogenli elementlarning hayotiy jarayonlarda biologik ahamiyati aniqlangan, ayrimlari esa hali aniqlanmagan. Atrof-muhitning ifloslanishi ayrim kimyoviy elementlarning organizmda akkumulyatsiyaga olib kelishi mumkin. Organizmning asosiy qismini, ya'ni 98 – 99 % ini vodorod, kislorod, azot va fosfor tashkil etadi. Ushbu elementlarning aksariyati qo`shbog` hosil qilishi, atomlar hajmining ihchamligi, ulardan hosil bo`lgan molekulalarning o`ziga xosligi va atomlararo masofaning nisbatan qisqaligi bilan farq qiladi. Mazkur xossalari tufayli ular biokimyo metabolizmida yetakchi o`rin egallaydi. Fosfor va oltingugurt atomlari yana qo`shimcha energetik vazifani ham bajaradi.
Barcha biologik moddalarni sodda va murakkab tuzilishiga qarab joylashtirsak, ular hujayrada muayyan pog`onali strukturani tashkil qiladi. Hujayra komponentlarining birinchi pog`onasida kichik molekulali birikmalar tashkil qilib, ularga suv, karbonat angidrid, molekulyar kislorod, azot, noorganik ionlar va qator kimyoviy elementlar kiradi. Ikkinchi o`rinda o`rta komponentli kimyoviy birikmalar tashkil qilib, ularning asosini ammiak, organik kislotalar, ularning hosilalari, karbamilfosfat, riboza va boshqalar tashkil etadi. Birinchi va ikkinchi pog`onali birikmalardan hayotiy jarayonlarda biologik monomerlar, ulardan esa biopolimerlar va bo`lak makromolekulalar hosil bo`ladi. Organizmdagi monomer makromolekulalar orasidan joy olgan birikmalarga vitaminlar va kofermentlar kirib, ularning molekulyar massasi monomerlarga yaqin bo`lib, biopolimerlar uchun qurilish materiali sifatida ishtirok etmaydilar.
Biopolimerlar va yuqori massali molekulalar o`zaro bir-birlari bilan bog`lanib, murakkab makromolekulalarni (lipoprotein, nukleoprotein, glikoprotein, glikolipid va boshqalar) hosil qiladi. Sodda va murakkab makromolekulalarning o`zaro bog`lanishidan molekulyarli strukturalar, ular esa yuqori (multienzim) bo`lgan tizimlarni tashkil qiladi. Нujayra tarkibining navbatdagi pog`onasi uning organoidlari (mitoxondriya, yadro, ribosoma, lizosomalar va hokazolar) hisoblanadi. Organoidlar tizimi esa hujayrani tashkil qiladi.
Tirik organizm tarkibidagi molekulalarning ierarxik holatini muxtasar ravishda ko`rib chiqamiz.
Hujayra asosan protoplazmadan, ya’ni yadro hamda sitoplazmadan iborat. Ularda umumiy uxshashlik bo’lsada, o’simlik yoki xayvon umuman tirik organizmlarda bo’lmasin, o’zining tuzilishi va barcha xususiyatlariga ko’ra bir-biridan farq qiladi. O’zining tuzilishi va shakli bajaradigan vazifasiga bo’liq bo’ladi, kelib chiqishi, morfologiyasi, kimyoviy tarkibi bilan xam farqlanadi.
Mikroskop ostida hujayrani tekshirib ko’rsak, unda bir necha tarkibiy kismlar: organoidlar, kiritmalar va boshqalarni aniqlaymiz. Ular tarkibida turli mikdorda xar xil iturdagi elementlar va ularning birikmalari, suv, tuzlar, eritmalar, organik moddalr bor. Ular moddalar almashinuvida, turli fiziologik prosesslarda muxim axamiyatga ega. Anorganik tarkib xam hujayra xayotida muxim axamiyatga ega.
Globulyar oqsillar – moddalar almashinuvida aktiv xisoblanadi. Chunki ularning yon guruhlari tula olish xususiyatiga ega.
Oqsillar asosan 2 xil guruhga: oddiy va murakkab oqsillarga bo’linadi. Oddiy oqsillar asosan fakat aminokislotalardangina tashkil topgan bo’lsa (qolllagen, elastik, retikulin) murakkab oqsillar bo’lmagan boshqa moddalar bilan birikkan bo’ladi. Masalan: uglevod, temir, yo’, moy va boshqalar. Oqsillarning hujayradagi roli kuyidagicha:
1.Signal funksiyasini bajaradi. Masalan tashki va ichki muxit taosiri, temperatura, nur, kimyoviy taosirlarga javob qaytara oladi.
2.Ular katolitik xususiyatga ega. Umuman hujayradagi katalizatorlarning deyarli xammasi oqsillar xisoblanadi.
3.Oqsillar hujayrada xarakat vazifasini bajaradi. Masalan, yuksak xayvon muskullari maxsus oqsillar ishtirokida qisqaradi. eng sodda organizmlar kipriklari esa xilpillaydi:

Hujayraning kimyoviy tarkibining roli Makopoliyalar biophitymentlarning asosidir, ya'ni oqsillar, uglevodlar, nuklein kislotalar va lipidlar. Mikroelementlar hayotiy organik moddalarning bir qismidir, metabolik jarayonlarda ishtirok etishadi. Ular kayfiyat shaklida bo'lgan mineral tuzlarning kompozit tarkibiy qismidir, ularning nisbati ishqorli muhitni aniqlaydi. Ko'pincha bu zaifdir, chunki mineral tuzlarning nisbati o'zgarmaydi. Gemoglobin tarkibida temir, xlekil, oqsillar - oltingugurt, nuklein kislotalar - fosfor, metabolizm etarli kaltsiy mavjud.

Xulosa:

Foydalanilgan adabiyotlar: 6-sinf Batanika Pratov U. Toxtayev A.S Azimova F.U Хамдамов ,Шукуруллаев Batanika. INTERNET MALUMOTLARI: WWW.ZIYO-NET.UZ WWW.Wikipidiya.UZ