Reja: I. Kirish 1 Ta’lim to’g’risidagi qonun. Mavzuning maqsadi va vazifalari. II. Asosiy qism

H PO P H H PO
Fosfit kislotasi va fosfitlar qaytaruvchi oksidlovchilar va galogenlar ta’siridan oksidlanadilar;
4
5
3 2 2 3
3
3 H PO H O Cl 2HCl H PO
Qizig‘i shundaki, N3RO3 eritmasini havo kislorodi faqat yod izlari borligida oksidlaydi.
Fosfit kislotasi odatda fosfor uch galogenidlarni gidroliz qilib olinadi:
RG3 + 3N2O = 3NG + N3RO3
Fosfor uchun eng xarakterli oksidlardan biri R2O5 – difosfor pentaoksiddir. R2O5 – qattiq modda, uni shishasimon holda ham osonlikcha olish mumkin. Fosfor +5 oksidi bug‘ holida R4O10 tarkibga tо‘g‘ri keladi. R4O10 –kimyoviy tuzlishi quyidagi rasmda keltirilgan.
R4O4 molekulasi tо‘rta buzilgan tetraedr [PO 3 4 ] lardan tuzilgan, har bir fosfor atomi 4 ta kislorod atomlari bilan bog‘langan, 10 ta kislorod atomlaridan 6 tasi kо‘prik rolida, qolgan hamma atomlarni bog‘laydi. 4 ta kislorod atomlari 4 – fosfor atomlari bilan qisqa qо‘sh bog‘lar orqali bog‘langan.³
4 ta fosfor atomlari katta tetraedrni hosil qiladi (punktr –chiziq).
Qattiq R2O5 bir qancha shaklda bо‘ladi. Ulardan biri molekulyar tuzilishga ega, panjara tugunlarida R4O10 molekulasi turadi. Tashqi qо‘rinishi bilan bu modifikasiya muzga о‘xshaydi. U katta bо‘lmagan zichlikka ega, osonlik bilan bug‘ holiga о‘tadi, suvda yaxshi eriydi, reaksiyaga kirish qobiliyati yaxshi, molekulyar shakldagi qattiq fosfor +5 oksidini uzoq qizdirilganda ikkita polimer strukturali, katta zichlikdagi, reaksion qobiliyati va oquvchanligi kam bо‘lgan moddalar hosil bо‘ladi. Bunda R4O10 molekulasidagi juftlashgan bog‘lar yakka bog‘larga aylanadi, shunda hamma kislorod atomlari kо‘prikli bog‘lanadi va buzilgan tetraedrlardan tuzilgan fazoviy karkas yuzaga keladi. Bu tetraedrlarning har ikkala polimer modifikasiyani hosil bо‘lishiga olib keladi. Biroq qattiq molekulyar panjarasi R4O10 molekulasi bilan ikkita polimer strukturalar orasida kuchsiz Van-derVaals kuchlari ta’sir etsa, ikkinchisida kovalent kimyoviy bog‘ mavjud.
R2O5–eng kuchli degidratlovchi (suvsizlantiruvchi) agent kimyoviy bog‘langan suvni tortib oladi. R2O5 qurituvchanligi bо‘yicha SaCl2,NaOH, H2SO4 va h.k. lardan ustun turadi.
Uchuvchan modifikasiyadagi R2O5 gidratlanganda dastlab tetrametafosfat kislotasi hosil bо‘ladi:
R4O10 + 2N2O = (NRO3)4
Keyinchalik gidratlanganda tetrapolifosfat (tridekaoksotetrafosfat) kislotasi hosil bо‘ladi:
(NRO3)4 + N2O = N6R4O13
H - O - P - O - P - O - P - O - P - O - H
OH OH OH OH
O O O O
Gidratlanish jarayonining keyingi bosqichida N3RO4 va polifosfat kislotalari aralashmasi hosil bо‘ladi va jarayonning oxirgi bosqichida alohida N3RO4 molekulasi hosil bо‘ladi:
N6R4O13 + N2O = N3RO4 + N5R3O10 - uch polifosfat kislota
H - O - P - O - P - O - P - O - H
OH OH OH
O O O
N5R3O10 + N2O = N3RO4 + N4R2O7 pirofosfat kislota
H - O - P - O - P - O - H
OH OH
O O
N4R2O7+N2O=2N3RO4 ortofosfat kislota Ushbu reaksiyalarni soddalashtirilgan holda quyidagicha yozish mumkin:
R2O5 + N2O = 2NRO3 – metafosfat kislota
R2O5 + 2N2O = N4R2O7 – pirofosfat kislota
R2O5 + 3N2O = 2N3RO4 – ortofosfat kislota
Orto fosfat yoki oddiy fosfat kislotasi +5 fosfor hosilalaridan eng muhimdir.
Bu rangsiz oson suyuqlanuvchan, havoda suyuqlanadigan kristallar suv bilan istalgan nisbatda aralashadi. Qattiq kislotada va konsentrlangan eritmalarida molekulalararo vodorod bog‘lanish mavjud. Shu sababli N3RO4 ning kuchli eritmalari yuqori qovushqoq. Suyultirilgan
eritmalarida (50% mass. kamroq) suv molekulasi bilan kislota orasida vodorod bog‘lanish yuzaga keladi:
H
H
O H O P O
OH
OH
OH
OH
OH
P O H O
O
Kimyoviy tuzilishi bо‘yicha N3RO4 molekulasi buzilgan tetraedr,fosfor atomi sp3-gibridlanishda, unda uchta burchak gidroksil guruppasi bilan, tо‘rtinchisi esa kislorod atomi bilan band:
N3RO4 – suvdagi eritmasida о‘rtacha kuchdagi kislota rK1=22,rK2=7,3 va rK3=12,4 uch bosqichda dissosilanadi:
1. N3RO4↔ N+ + N2RO
4 birlamchi fosfatlar;
2. N2RO
4 ↔ N+ + NRO 24
ikkilamchi fosftalar;
3. NRO 24
↔ N+ + RO 3
4 uchlamchi fosfatlar.
Fosforning hamma kislotalarini hamda 3–chi, 2–chi va 1–chi tuzlari ham ma’lum.
Ortofosfatlar.
Ortofosfatlar fosfat kislotani bosqichli neytrallab olinadi.
NaH2PO4 natriydigidroortofosfat yoki oddiy natriy digidrofosfat
NaHPO4 - natriy gidroortofosfat natriy gidrofosfat;
Na3PO4 - natriy ortofosfat – natriy fosfat;
Ca(H2PO4) - kalsiy digidroortofosfat;
CaHPO4 - kalsiy gidroortofosfat;
Ca3(PO4)2 - kalsiy ortofosfat – kalsiy fosfat
Quyidagi ortofosfatlar suvda yaxshi eriydi:
ishqoriy metallarning hamma ortofosfatlari (litiy va ammoniydan boshqalari), ishqoriy-ep metallarning monogidroortofosftalari,digidroortofosfatlari. Qolgan hamma fosfatlar suvda amalda erimaydi.
Ortofosfatlarning ishlatilish sohalari xilma-xildir, mineral о‘g‘itlar, suvni yumshatuvchi sifatida (Na3PO4), issiqlikka chidamli materiallarga yuttirishda farmasivtik va kosmetik preparatlar olishda, xamirturishlar olishda oziqlanuvchi muhitning tarkibiy qismiga kiradi va (pishloq) pishirishda va metall sirtini fosfatlash jarayonida ishlatiladi.
Ortofosfat kislotasining tuzilishi