Reja: I. Kirish 1 Ta’lim to’g’risidagi qonun. Mavzuning maqsadi va vazifalari. II. Asosiy qism

Ba H PO H SO BaSO H PO
P Ba OH H O Ba H PO PH
P KOH H O KH PO P H
N3RO2 – gipofosfit kislotasi erkin holda mavjud emas, faqat eritmadagina mavjud bо‘la oladi.
Qizil fosfor
Qizil fosfor–oq fosforga nisbatan barqaror, reaksiyaga kirishish qobiliyati past. Qizil fosfor zaharsiz, biroq sotiladigan qizil fosfor namunasida sezilarli darajada oq fosfor bо‘ladi, shu sababli qizil fosfor bilan ishlaganda ehtiyot choralariga qattiq rioya qilish
lozim.
Qizil fosfor–polimer modda, hech bir erituvchida erimaydi. Polimer qizil fosforning tuzilishi:
P P P P P P P P
P P P P
P P P P
Qizil fosfor oq fosforga nisbatan qiyinroq oksidlanadi, qorong‘ulikda shula sochmaydi va 2500 S dan yuqori temperaturada alangalanadi.
Qora fosfor
Fosforning eng beqaror modifikasiyasi qora fosfordir. Qora fosfor oq fosfordan olinadi. Qora fosfor о‘zining tashqi kо‘rinishi jihatdan metalni eslatadi ham deyiladi, chunki temir kabi rangli, metallik yaltiroqlikka ega, u metallar kabi qattiq, elektr toki va
issiqlikni yaxshi о‘tkazadi.
Faqat 25000 dan yuqori temperaturada fosfor molekulasi atomlarga dissosiyalanadi:
R2 t0 25002R
Oq fosfor molekulyar kristallik panjarada bо‘ladi va tugunlarda R4 hamda molekulalararo kuch kuchsiz bо‘lgani uchun oq fosfor uchuvchan oson suyuqlanuvchan, pichoq bilan kesiladi, CS2 da eriydi.
Qora fosfor tashqi kо‘rinishi bilan grafitni eslatadi. Qora fosforning kristallik strukturasi gofrirlangan qatlamlardan iborat. Huddi qizil fosfordagidek bu yerda fosfor atomlari uchta qо‘shni atomlararo bog‘ kovalent bog‘langan.
Ikkita bog‘ qatlam ichiga sarflanadi, bittasi qо‘shni qatlamdagi fosfor atomiga.
Oq va qizil fosforlar dielektrik, qora fosfor yarim о‘tkazgich (YE= 0,33 ev). Qora fosfor kimyoviy jihatdan eng kam aktiv (passiv) 4000Sdan yuqori temperaturada alanganadi. Qora fosfor zaharsiz. Qora fosfor qо‘lda ishqalanganda grafitdek moysimon silliqlik beradi (grafitga о‘xshashligi).
Kimyoviy xossalari. Fosforning kimyoviy xossasi qizil fosforga nisbatan о‘rganiladi.
Fosfor oksidlovchi xossasini metallar bilan reaksiyaga kirishganda namoyon qiladi.
3Li + P = Li3P
3Ca + 2P = Ca3P2
Al + P = AlP
Fosforning metallar bilan hosil qilgan birikmalariga fosforidlar yoki fosfidlar deyiladi. Kо‘pchilik fosforidlar suv va kislotalar bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi va fosfin hosil bо‘ladi:
Ca3P2 + 6H2O = 3Ca(OH)2 + 2PH3↑
AlP + 3HCl = AlCl3 + PH3↑
Fosfor qaytaruvchi sifatida aktiv metallmaslar kislorod, galogenlar, oltingugurt hamda kuchli oksidlovchi kislotalar bilan reaksiyaga kirishadi:
4P + 3O2 = 2P2O3 4P + 5O2 = 2P2O5
2P + 5F2 = 2PF5 (PF3)
2P + 3Cl2 = 2PCl3 2P + 5Cl2 = 2PCl5
2P + 3S = P2S3 2P + 5S = P2S5
P + 5HNO3 = H3PO4 + 5NO2 + H2O
Qora fosforning kristallik strukturasi
Fosforni galogenlar bilan hosil qilgan birikmalari (RG3 va RG5) hamma galogenlar uchun ma’lum. Ularning hammasi tо‘g‘ridan–tо‘g‘ri sintez usulida olinadi. RG3 –lari RG5 – larga nisbatan barqaror, shu bilan birga galogenni atom massasi ortishi bilan birikmaning
barqarorligi kamayadi.
RG3–molekulalari tetraedr, markazida fosfor atomi bо‘lib, sp3–gibridlanish holatida bо‘ladi. RG‘3 – rangsiz gaz.
PCl3 va PBr3 – rangsiz suyuqliklar bо‘lsa, PJ3 – qizil kristallar.
Qattiq holatda RG3 lar molekulyar kristallik panjara hosil qiladilar.
RG5 – trigonal bipiramida strukturasiga ega, markazida fosfor atomi bо‘lib, sp3d – gibridlanish holatida.
Ular о‘zaro ionlashadilar:
2RG5↔ RG
4 +RG
6
Fosfor pentaxloridi (PCl5) kristallarida tetraedrik konfigurasiyadagi [PCl4]+ kationlari va oktaedrik [PCl6]+ anionlari hajmiy markazlashgan kub strukturasida k.s- 8 teng holda joylashadilar POCl3 molekulasi buzilgan tetraedr, unda dPO=0,45 nm , dPCl = 0,199 nm .
Fosforni galloidli birikmalaridan eng ahamiyatlisi PCl3 va PCl5 dir. Ularning hammasi kislota hosil qiluvchi birikmalardir.³
Masalan: PJ3 + 3H2O = 3HJ + H3PO3
RG3 – da elektron juftlari mavjud bо‘lgani uchun donor xossasiga ega va neytral komplekslarda ligandlar rolini о‘ynaydi.
Fosfin. Oddiy modda holida fosfor va vodorod bir–birlari bilan amalda birikmaydi. Fosforning vodorodli hosilalari bilvosita usulda olinadi.
Masalan Ca3P2 + 6H2O = 3CaCl2 + 2PH3↑
RN3 – fosfin, rangsiz kuchli zaharli, sasigan baliq hidli gaz. U suvda о‘rtacha eriydi, shu bilan birga suvdagi eritmada muvozanat qaror topadi:
N3O+ + RN
2 ↔ RN3 + N2O↔ RN
4 + ON-
rKkisl= 28,7 va rKasos= 28,4 amalda teng, shu sababli RN3 suvdagi eritmada ideal amfolit deyish mumkin. Suyuq RN3 da о‘z – о‘zidan ionlanishi juda kichik:
2RN3↔ RN
4 +RN
2
Fosfin molekulasi ammiak (NH3) molekulasiga о‘xshaydi, biroq N–R–N orasidagi burchak (93,70) ammiakdagiga nisbatan (1070) ancha kichik. Bu hol s- bulutlarni fosfinda gibrid bog‘lar hosil bо‘lishida hissasi juda kichikligidan dalolat beradi. Bundan tashqari R–N bog‘i

N–H bog‘iga nisbatan ancha kuchsiz, ammiakning dipol momenti, fosfinning dipol momentiga nisbatan deyarli 3 marta katta. RN3 – da donor xossasi, ammiakka nisbatan kuchsiz ifodalangan. RN3–molekulasining kichik qutbliligi, protonga akseptorlik hossasini passivligi nafaqat suyuq holatda mavjud emasligi, uni suv bilan birikmasligiga RN 4 fosfoniy ioni juda kichik barqarorlikka ega.

RN 4 ioni ammoniy ioniga о‘xshash, bog‘larning tetraedrik joylanishi bilan xarakterlanadi. Fosfin suvda bir muncha yaxshi erishiga qaramasdan suv bilan birikmaydi va RN4ON hosil bо‘lmaydi (ammiakdan farqi).
Fosfin kislotalar bilan ta’sirlashganda RN 4 -kationi va fosfoniy tuzlari hosil bо‘ladi (ammiakka о‘xshashligi):
RN3 + HCl = PH4Cl
PH3 + HJ = PH4J
Qattiq holatda eng barqaror tuzi fosfoniy yodiddir (PH4J). Suv ayniqsa ishqorlar ta’siridan fosfoniy tuzlari kuchli parchalanadi:
RN4J + KOH = KJ + PH3↑ + H2O
Ushbu reaksiyada eng toza fosfin olinadi.
Fosfin va fosfoniy tuzlari kuchli qaytaruvchilardir. Havoda fosfin fosfat kislota hosil qilib yonadi.
RN3 + 2O2 = N3RO4
Ishqor eritmalarida fosfinning standart potensiali manfiy qiymatga ega (YE0=-1,12 V) shu sababli fosfin kо‘pgina metallarning ionlarini: oltin, kumush, mis, qо‘rg‘oshin va boshqalar qaytariladi.
AuCl3 + PH3 = Au↓ + 3HCl + P
Fosfidlarni suv bilan parchalanishida, RN3–bilan bir qatorda oz miqdorda gidrazin tarkibiga о‘xshash suyuq difosfin R2N4 hosil bо‘ladi. R2N4 – rangsiz suyuqlik, tq= 51,70S havoda о‘z–о‘zidan alangalanadi va fosfinni ham alangalantiradi. Kuchli qaytaruvchi. Biroq u
asoslik xossasini namoyon qilmaydi, kislotalar bilan reaksiyaga kirishmaydi.
Demak: NH3 – PH3- AsH3 – SbH3 qatori bо‘yicha barqarorliklari kamayadi, qaytaruvchi xossalari ortadi, bog‘ning zaifligi ortadi, asoslik xossasi ortib boradi.
Fosfor (V) oksid, fizikaviy va kimyoviy xossalari, fosfat kislota va uning tuzlari. Fosforli о‘g‘itlar.

Fosforni kam kislorod bilan ta’sirlashishidan R2O3 va kislorod mо‘l bо‘lganda R2O5 hosil bо‘ladi. Oksidlanish jarayoni mexanizmi zanjirli, oksidlanish mahsulotlari dimer yoki yanada murakkabroq polimerlar bо‘ladi. Fosfor +3 oksidi bir qancha allotropik shaklda uchraydi. Ulardan biri molekulyar panjaraga ega bо‘lib, tugunlarida dimer molekulalar R4O6 holida turadi.

Dimerlangan hamda R2O3 ni polimerlangan molekulalarining strukturalari quyidagicha:
R4O6 – molekulasi kislorod atomlari bilan bog‘langan tо‘rtta piramida (tugallanmagan tetraedr) tuzilgan.
R4O6 – allotropik shakli, uchuvchan, CS2 da juda kam eriydi, oson suyuqlanuvchan. Polimer strukturasi uchlamchi tо‘r hosil qiladi, piramidal RO3 guruppalanishi takrorlanadi, ya’ni tugallanmagan tetraedrlar, tetraedrning bitta uchi juftlangan elektronlar bilian band, pi-
ramidalar kislorod atomlari orqali bog‘langan. Ikkala holda ham fosfor atomlari sp3 – gibridlangan holatda bо‘ladi.
R2O3 oksidi kimyoviy jihatdan kislotalik xossasini namoyon qiladi:
R2O3 + 3N2O = 2N3RO3
Fosfit kislotasi rangsiz oson suyuqlanuvchan, suvda yaxshi eriydigan kristallar. Kimyoviy tuzilishi bо‘yicha u buzilgan tetraedr bо‘lib, markazida sp3 gibridlangan holatda fosfor atomi turadi.
R atomi bilan tо‘g‘ridan–tо‘g‘ri bog‘langan vodorod atomi almashinishga qodir emas, shu sababli fosfit kislotasi maksimum ikki negizli, uni kо‘pincha H2(HPO3) formulasi bilan ifodalaydilar.
N3RO3 о‘rtacha kuchdagi kislota: rK1=2,8, rK2=6,2 teng. Uning tuzlari – fosfitlarni R2O3 ni ishqorlarga ta’sir ettirib olinadi.
R2O3 + 2KON + N2O = 2KN2RO3 kaliy digidrofosfit;
R2O3 + 4KON = 2K2NRO3 + N2O kaliy gidrofosfit.
Ishqoriy metallarning va kalsiyning fosfitlari suvda eriydi. Fosfit kislotasi qizdirilganda disproporsionirlash reaksiyasiga kirishadi.
4
5
3 3
3
3
3
3 4 3
0