Reja: I. Kirish 1 Ta’lim to’g’risidagi qonun. Mavzuning maqsadi va vazifalari. II. Asosiy qism

2.2. Fosforning tabiatda uchrashi
Tabiatda tarqalishi va tabiiy minerallari.
Fosfor faqat bog‘langan holda organizmlarda va minerallarda uchraydi. Tirik organizmlarda fosfor fosfolipidlar shaklida (masalan, lesitin nerv va miya moddalarida) fosfoproteidlar (fermentlar) ortofosfat kislotaning har xil efirlari va kalsiy fosfatlar (suyak va tishda) holida uchraydi. Qushlarning tezaklari tabiiy fosfor tutgan modda guanoni hosil qiladi.
Minerallari:
3Ca3(PO4)2 ∙ Ca(OH)2 – fosforit;
Ca3(PO4)2 ∙ Ca(Cl,OH,F)2- apatit yoki Ca5X(PO4)3 – X- =F-,Cl- OH-;
CepO4 – monasit.
Fosfatlar ayrim temir ma’danlari tarkibiga ham kiradi. Fosfatlar tabiatda tarqalishi bо‘yicha (8∙10-2 massa %), azot, oltingugurt va xromdan oldinda turadi.
Fosfor – hamma tirik organizmlar uchun hayotiy zarur element. U oqsil moddalar tarkibiga kiradi, о‘simliklarda, hayvonlar va insonlar organizmida uchraydi.
Fosforning olinishi
Fosfor–tabiiy fosforli birikmalarni yuqori temperaturada (15000S) qum (SiO2) ishtirokida koks bilan qaytarib olinadi. Qum kalsiy oksidni shlak–kalsiy silikatga bog‘laydi. Qaytarish uchun fosforit olinganda summar reaksiya tenglamasi quyidagicha ifodalanadi:
Ca3(PO4)2 + 5C + 3SiO2 = 3CaSiO3 + P2 + 2CO
Gazsimon aralashmani (fosfor bug‘lari va is gazi) sovuq suvdan о‘tkaziladi, bunda oq fosfor kondensasiyalanadi.
Aslida bu jarayon borishini quyidagicha tassavvur qilish mumkin:
A) dastlab koks fosforitni kalsiy fosforidgacha qaytaradi.
Sa3(RO4)2 + 8S = Sa3R2 + 8SO
B) hosil bо‘lgan Sa3R2 fosforit bilan oksidlanish – qaytarilish reaksiyasiga kirishadi.
5Sa3R2 + 3Sa3(RO4)2 = 24SaO + 4R4
V) hosil bо‘lgan SaO qum bilan bog‘lanib shlak hosil qiladi:
Bu jarayonlarni soddalashtirilgan yig‘ma reaksiyasi yuqorida keltirilgan
Fosforning allotropik shakllari.
Fosforning allotropik shakllari xossalari quyidagi jadvalda keltirilgan.
Xossalari Oq fosfor Qizil fosfor Qora fosfor
1 2 3 4
Ranggi Oq Qizildan to binafshagacha Kulrang – qora
Hidi Chisnok Hidsiz Hidsiz

1 2 3 4
Qattiqligi bо‘yicha Mumsimon Qattiq Nisbatan yumshoq

Xarakterli shakli Metalmas Metalmas Metallik
Suyuqlanish temperaturasi 0S
440S Faqat yuqori bosim ostida suyuqlanadi. 2800C dan yuqorida oq fosfor parlariga о‘tadi.
Sublimasiyalanish t0C ~ 60 400 dan yuqorida 200S da zichligi
r =g/sm3
1,82 2,36 2,70
Eruvchanligi Suvda juda kam,
CS2 da yaxshi Erimaydi Erimaydi Reaksion qobiliyati Yuqori Past О‘rtacha
Lyuminessensiyalanishi Bor Yо‘q Yо‘q
Kristall panjara turi Molekulyar Atom Atom
Fosforning bir qancha allotropik shakllaridan eng muhimlari oq, qizil va qora osforlardir.
Fosforning allotropik shakllari orasida quyidagi о‘tishlar mavjud:
A) oq fosfor qizil fosfor; jarayon uy temperaturasida sekin, yopiq idishda 3300 S da tezlashadi;
B) qizil fosfor oq fosfor, 2800 S dan yuqori temperaturada, oddiy atmosfera bosimida haydaladi va oq fosfor holida kondensasiyalanadi.
V) oq fosfor qora fosfor; jarayon 10000 MPa (100000 atm) yoki oddiy atmosfera bosimida 3800S da katalizator (mayda disperslangan, simob) ishtirokida olib boriladi.
Oq fosfor 4 atomli molekula R4 holida bо‘ladi. Oq fosfor qorong‘ida havoda yashil shulalanadi (lyuminessensiya) issiqlik chiqishi bilan kuzatiladi, bu hodisa fosforning sekin oksidlanishi (R4O6) bilan bog‘liq bо‘lib, ajralib chiqadigan issiqlikda oq fosfor erib ketishi va uni alanganlanishi sodir bо‘lishi mumkin (shu sababli oq fosfor suv ostida saqlanadi).²
R4 – molekulasi tetraedr shaklga ega:
10000S dan yuqori temperaturada R4 molekulasi termik dissosiyalanadi. R4 ↔ 2R2

P P
P

P
0,22nM
Oq fosforni reaksion qobiliyati kuchli, u kislorod, galogenlar, oltingugurt va metallar bilan kuchli ta’sirlashadi. Oq fosfor juda zaharli, inson uchun о‘ldiradigan miqdori 0,15 g.
Oq fosfor ishqorlar eritmasida disproporsionirlash reaksiyasiga kirishadi:
2
1
2 2 2 2 4 4 3
4 2 2 2 2 2 3
3
3
2
1
2 2
0
4
( ) 2
2 3 ( ) 6 3 ( ) 2
3 3 3