Reja: I kirish. II
Download 397.65 Kb. Pdf ko'rish
|
Коmpyuter o‘yinlarining yoshlar ma’naviy ongiga salbiy ta’sirini
|
Kоmpyuter o‘yinlarining yoshlar ma’naviy ongiga salbiy ta’sirini oldini olish masalalari Reja:
I Kirish. II Asosiy qism: 1. Коmpyuter o‘yinlarining yoshlar ma’naviy ongiga salbiy ta’sirini oldini olish masalalari 2. Kompyuter o‘yinlaridan noto‘g‘ri taassurotlar yuzaga kelishining oldini olish masalalari 3. Kompyuter o'yinlari: afzalliklari va kamchiliklari. Kompyuter va bolaning "aloqasi" da murosa III Xulosa.
1 Kirish Bugungi kunda global internet tarmoqlar insonlarga ko‘plab imkoniyatlar yaratib berishi bilan birgalikda, jamiyatda muayyan g‘oyaviy-axloqiy me’yorlarga ta’sir etmoqda. Ilgari bu tarmoqlardan xavfsirash nisbatan kamroq edi, endilikda esa ikki jihatdan xavf ortgan. Birinchisi, hajm va qamrov jihatdan bo‘lib, internet xizmatidan foydalanish arzonlashdi va kompyuteri mavjud bo‘lgan deyarli ko‘p xonadonlarda kuzatish mumkin. Kompyuter ilgarigidek tasavvurdagi biror moddiy mulk belgisi sifatida emas, balki oddiy ish quroli sifatida ko‘rinmoqda. Shuningdek, unga ega bo‘lish xuddi televizor sotib olishdek bo‘lib qoldi. Qolaversa, internet xizmatlaridan foydalanish nafaqat kompyuterda, balki qandaydir chegirmalar bilan mobil aloqa vositalarida ham kechmoqda. Demak, hajm va qamrov juda tezlikda o‘smoqda. Ikkinchisi, internet tarmog‘ida o‘ziga jalb etuvchi qiziqishni, moyillikni oshiruvchi vositalar o‘ylab topilib, taklif etilishidir. Masalan, ba’zi kompyuter o‘yinlarining yutug‘iga pul qo‘yilgan bo‘lib, ular ko‘proq sovrinli musobaqani emas, balki haqiqiy ma’noda qimorni eslatadi. Bu esa bolalar va yoshlar ongu
shuurini egallash borasida internet tarmog‘i boshqa vositalarga qaraganda, yetakchi ekanligini ko‘rsatadi. Nielsen/Net Ratings kompaniyasi o‘tkazgan so‘nggi ilmiy-tekshiruv ishining natijasiga ko‘ra, butun dunyo tarmog‘iga ulanayotgan yosh bolalarning soni kun emas, soat sayin oshmoqda: birgina 2007-yilda Yevropada yosh avlod vakillarining 33 foizi onlayn tizimidan foydalangani kuzatilgan. 2008-yilda jahon axborot tarmog‘idan 10 million bola foydalangan bo‘lsa, 2012- yilda ularning soni allaqachon 13 milliondan oshib ketdi. Bu ko‘rsatkich kundan-kunga ko‘paymoqda. O‘z hayot mazmunini bunday onlayn tizimida ko‘rayotgan yoshlarning katta qismi — 4,5 millioni Buyuk Britaniyaga to‘g‘ri keladi. Ular har kuni elektron manzillarini tekshiradi, turli xil saytlardan ma’lumot izlaydi va chat (global tarmoqdagi suhbatxona)lar orqali muloqotda bo‘ladilar. Germaniyada hozircha 3 million va Fransiyada esa 1,5 million bola o‘z vaqtini, asosan, onlayn tizimida o‘tkazadi (Axborot asrida ta’lim tarbiya — Toshkent: Akademnashr, 2012. — B.108). Kanadada 17 yoshgacha bo‘lgan 6 ming nafar bola o‘rtasida o‘tkazilgan tadqiqot natijasiga ko‘ra, internetdan faqat axborot olish maqsadida foydalanilmas ekan. So‘rovda ishtirok etganlarning 99 foizi internetdan foydalanishini, ularning har 8/10 nafari uyda ulanish imkoniyatiga ega ekanini bildirgan. Kanada yoshlarining yarmidan ko‘pi internet va kompyuter texnologiyalarini ota-onalaridan yaxshiroq bilishlarini aytganlar. Ularning 80 foizi mustaqil ravishda internetga ulanishini, ota- onalari kompyuterga himoya vositasi bo‘lgan filtrlash dasturini o‘rnatib qo‘ymagani va farzandlari qanday saytlarga kirishini nazorat qilmasligini tan oldilar. Umuman olganda, aksariyat ota-onalar, aniqrog‘i, ularning 65 foizi farzandlari internetdan faqat uy vazifasini tayyorlash uchun foydalanadi, degan fikrdalar. Kun tartibidagi mashg‘ulotlarni darajaga bo‘lsak, bunda yoshlar ilm olishni eng oxirgi o‘ringa qo‘yar ekan. Ular asosan, internet orqali musiqa tinglaydi, elektron manzilni tekshiradi, xullas, faqatgina vaqtichog‘lik qiladi. Yoshlarning uchdan ikki qismi Internetga yangi do‘stlar orttirish va kim bilandir suhbatlashish maqsadida ulanadi, ularning 15 foizi bu munosabatlarni keyinchalik real hayotda davom ettirar ekan(Yuqoridagi manba).
1. Коmpyuter o‘yinlarining yoshlar ma’naviy ongiga salbiy ta’sirini oldini olish masalalari Mamlakatimiz yoshlari va bolalari tomonidan kompyuter o‘yinlarini o‘ynash bo‘yicha o‘tkazilgan so‘rovnoma
natijalariga ko‘ra kompyuter o‘yinlariga qancha vaqt sarflaysiz? — savoliga 86% respondent 1–2 soat, deb javob qaytargan, 10% respondent 3–4 soat, 3,3% respondent 7 soat va undan ko‘proq vaqtni kompyuter o‘yinlari o‘ynash bilan o‘tkazishini aytgan. 0,7% respondent 5–6 soat vaqt davomida o‘yin o‘ynayman, deb javob qaytargan. Bir kunda o‘rtacha uzog‘i bilan 2 soatgacha kompyuter oldida o‘tirish mumkinligini hisobga olganda, umuman yomon ko‘rsatkich emas. 1-diagramma. Kompyuter o‘yinlariga qancha vaqt sarflaysiz?
Internet orqali kirib kelayotgan xavflarning yoshlardan ham ko‘ra bolalar ongiga ko‘proq ta’sir qiluvchi usuli — bu kompyuter o‘yinlari. Bugungi kunda kompyuter o‘yinlarining eng ommalashgan janri — bu ekshn (inglizcha action-harakat) bo‘lib, asosan, u jangari sahnalar, ur-yiqitlar, mushtlashuvlar, otishmalarni o‘z ichiga oladi. Ekshn inglizcha shuter (otib tashlamoq), fayting (kurash), shuningdek, vahima, qo‘rquv (survival/horror) so‘zlari bilan uyg‘un holda qo‘llaniladi. Masalan, «Call of duty», «Mortal Kombat», F.E.A.R., «Silent Hill» kabilardir (O‘sha manba. — B.92.). Ommalashgan kompyuter o‘yinlari bo‘yicha matereyting.ru
sayti ma’lumotlariga ko‘ra, o‘yinlar reytingi quyidagicha baholangan: 1. «Minecraft» 2. «Portal-2» 3. «The Elder Scrolls-5: Skyrim» 4. «Yalmog‘iz-2: qirolni o‘ldirish» 5. «Deus Ex Human Revolution» 6. «FIFA-12» 7. «Shogun-2 Total War» 8. «Dead Space-2» 9. «Battlefield» (www.matereyting.ru) Yuqoridagi o‘yinlarning orasidan faqatgina bittasi futbol o‘yiniga asoslangan — «FIFA-2012»ni bolalarning axloqiy tarbiyasiga zid kelmasligini ta’kidlash mumkin. Qolganlari bolalar ma’naviy ongini zaharlashga, ularning ruhiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishga qaratilgan o‘yinlardir. Masalan, ular orasida shunday mazmundagi o‘yinlar bor: o‘yin qahramoni o‘rni kelganida boshqa begona chorasiz «qahramonlar» bilan uyushib harakat qilishiga ham to‘g‘ri keladi. Qiyin vaziyatdan chiqib olgach esa, ular bir-biriga qarshi urishadi. Chunki «sen o‘ldirmasang, seni o‘ldiradilar» aqidasi o‘yinning qoidasidir. Boyagina bir-biriga «yordam» bergan hamkorlar bir-birini «o‘ldiradi». Ushbu jarayon bolani faqat dushmanlik ruhida tarbiyalab, maqsadsiz bo‘lib, voyaga yetishiga turtki bo‘ladi. Internet o‘yinlari orqali «ommaviy madaniyat» tahdidlarining kirib kelishi, aynan, mazkur holatlarda kuzatiladi. Shu yerda yana bir narsaga e’tibor qaratsak. Bolani ongida kechayotgan virtual olamdagi zo‘ravonlik, sotqinlik, behayolik, o‘g‘irlik, buzuqlik ertaga real hayotga ko‘chmaydi deb, hech kim kafolat berolmaydi. Aynan «ommaviy madaniyat» tahdidlarining mana shu jihatlari mamlakatimizda yosh avlodning barkamol bo‘lib, voyaga yetishida to‘siq bo‘ladi. Shu o‘rinda mamlakatimizda yoshlar orasida kompyuter o‘yinlarini o‘ynashga oid o‘tkazilgan so‘rovnomalardan «Siz qanday kompyuter o‘yinlarini o‘ynashni yoqtirasiz?» — degan savolga respondentlarning 29% sport o‘yinlarini (FIFA va boshqalar) deb, javob qaytarganlar. 21% respondent harbiy (Counter Strike, Call of Duty, WORLD AT WAR va boshqalar), 20% respondent avtopoygalarni (Speed Under Ground, Raced River GRID va boshqalar) deb, javob berganlar. 11% respondent strategik (Age of Empires III va boshqalar), 10% fantastik (Crisis, Devil may cry va boshqalar), 9% respondent rolli, dizayn bo‘yicha o‘yinlarni (Sims 3 va boshqalar) o‘ynashlarini aytib o‘tganlar. 2-diagrammа. Siz qanday kompyuter o‘yinlarini o‘ynashni yoqtirasiz?
Yuqoridagi diagrammadan ham ko‘rinib turibdiki, mamlakatimiz yoshlari xorij yoshlariga nisbatan kompyuter o‘yinlarining asl maqsadalarini anglab yetgan yoshlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Ammo bular orasida mavjudlarining oldini olish bugungi davr nuqtai nazaridan muhim hisoblanadi. Shu yerda «BBC News» ma’lumotlariga nazar soladigan bo‘lsak, «Germaniyadagi mutasaddilar mamlakatdagi internet tarmog‘ida ishlovchi 12 ming kishini bolalar pornografiyasiga oid material almashuv tarmog‘i a’zosi deb gumon qilgan. UPI agentligining qayd etishicha, ulardan 1700 nafariga ayblov e’lon qilingan. 2008-yilning yoz faslida boshlangan global reyd Saksoniya-Anxalt federal hududida 300 nafar gumondorning xatti-harakatini tekshirishdan start olib, ushbu tadbir butun dunyoning 70ta mamlakatida davom etib kelayapti. Associated Press axborot agentligining ilk xabariga asoslangan mazkur jinoyatning ochilishida internet-provayderlardan birining axboroti dalil bo‘lgan. Ushbu jinoyatda bolalar pornografiyasini targ‘ib etuvchi portalga kirish bilan bog‘liq juda ko‘p holatlar aniqlangan» («Jamiyat» gazetasi, 2007-yil 28-dekabr 52- son).
Ushbu o‘rinda Yurtboshimiz Islom Karimovning quyidagi so‘zlarini keltirish mumkin: «Agarki biz bunday xatarlarga qarshi o‘z vaqtida qat’iyat va izchillik bilan kurash olib bormasak, turli zararli oqimlar bizning yurti-mizga ham shiddat bilan yopirilib kirishi, yoshlarimizni o‘z girdobiga tortib ketishini, oqibatda ularning ota-ona, oila, el-yurt oldidagi burchi va mas’uliyatini o‘ylamaydigan, faqat bir kunlik hayot bilan yashaydigan xudpisand kimsalarga aylanib qolishi mumkinligini tasavvur qilish qiyin emas. Mana shu achchiq haqiqatni yurtimizdagi har bir inson, har qaysi ota-ona, eng muhimi, har qaysi yigit-qiz chuqur anglab olishini istardim» (Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch. — T.: Ma’naviyat, 2008, 15-b.). Shu nuqtai nazardan, ushbu jarayonlarni qanday maqsadga yo‘naltirilganligini anglab yetishda yoshlar hayotida ota- onalarning nazorati qay darajadaligini bilish maqsadida so‘rovnoma savollari orasida «Kompyuter o‘yinlari o‘ynashingizni ota-onangiz nazorat qiladimi?» — degan savolni qo‘ydik. Mazkur savolimizga respondenlarning javoblari quyidagi ko‘rinishda aks etdi: ha, doimo nazorat qiladilar, deb 49% respondent javob qaytargan bo‘lsa, 33% respondent «ha, ba’zan nazorat qiladilar», deb javob berganlar. 18% respondent «yo‘q, men mustaqilman, meni kimdir nazorat qilishi shart emas» — ko‘rinishidagi javobni berganlar. 3-diagrammа. Kompyuter o‘yinlari o‘ynashingizni ota- onangiz nazorat qiladilarmi?
Mavzu doirasida guvohi bo‘lganimizdek, dunyoda sodir bo‘layotgan so‘nggi voqealar tahlili shuni ko‘rsatadiki, zamonaviy sharoitlarda global axborot muhitining shakllanishi, axborot-kommunikatsiya va internet texno- logiyalarining jamiyat va mamlakat hayotining barcha sohalariga kirib borayotgan bir paytda yoshlar ongiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan yot g‘oyalardan yoshlarni himoya qilish muammolari dolzarb tus olmoqda. Bugungi kunda voyaga yetmagan yoshlar ruhiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan internetda mavjud salbiy ma’lumotlarga zo‘ravonlikni, axloqsizlik, behayolikni, shafqatsizlikni targ‘ib etuvchi ma’lumotlar, real muloqot ko‘nikmalarini yo‘qolishiga va insonlararo munosabatlar rivojlanishini susaytirishga oid hamda o‘zbek xalqining milliy-madaniy qadriyatlariga zarar yetkazishga olib keladigan axborotlar, tanishuvlar saytlari, ijtimoiy tarmoqlar, bloklar, chatlar kabi resurslarni o‘z ichiga olgan xavf-xatarlar kiradi. Bu borada bajariladigan vazifalarimiz yuza-sidan quyidagi xulosalarni berish mumkin: Birinchidan, axborot almashinishi, aloqa, yosh avlodni rivojlantirish va tarbiyalash uchun internet muhitni
xatarsiz, etik va qulay qilish maqsadida ijtimoiy birlashish yo‘li orqali ko‘rsatmalar ishlab chiqish. Ikkinchidan, Internet va kompyuter o‘yinlarining salbiy ta’siridan o‘smir yoshlarni himoya qilish texnik metodlarni ishlab chiqish va tatbiq etishdan iborat. Bu borada asosiy maqsad davlat hokimiyati organlari ijtimoiy tashkilotlar bilan hamkorlikda amalga oshiriladigan jamlanma dasturlar tadbirlari, tadqiqot va ta’lim loyihalari orqali O‘zbekistonda yoshlar internetdan xatarsiz foydalanishlarini ta’minlaydigan texnologik vositalar va metodlarni ishlab chiqish hamda kengroq tashviq etishdan iborat. Bularning barchasi O‘zbekistonda o‘sib kelayotgan avlodni milliy an’analar va xalq ma’naviy qadriyatlarini, Vatanni sevish va mas’uliyatni his etish ruhida tarbiyalashga imkon beradi.
Kompyuter o‘yinlaridan noto‘g‘ri taassurotlar yuzaga kelishining oldini olish masalalari
Bugungi kunda deyarli barcha yoshdagi shaxslar, ayniqsa, bolalar kompyuter (planshet, noutbuk)larda turli o‘yinlar juda ko‘p bo‘lganligi uchun ham muloqotda bo‘ladilar. Ko‘pchilik ota-onalar kompyuter o‘yinlarini kichkintoylarning beminnat «ovunchog‘i» deb biladilar: oldiga qo‘ysang – bola shu bilan ovora bo‘lib, jimgina uyda o‘tiradi, hattoki soatlab o‘tiraveradi, ko‘chada tentirab yurmaydi. Hozirgi davrda mobil telefon, planshet, smartfon, notbuk va kompyuter kabi qurilmalar mavjud bo‘lmagan oilani uchrata olmaymiz, shu sababli ham kichkintoylar olamni anglay boshlagan ilk kunlaridanoq mazkur qurilmalarga qiziqa boshlaydilar. Ko‘p yillardan buyon jahondagi ko‘plab mutaxassis- olimlar zamonaviy kommunikatsiya qurilmalarining inson markaziy asab tizimiga salbiy elektr-magnit ta’siri mavjudligini ta’kidlayotganliklaridan xabardormiz. Bu, ayniqsa, bola organizmiga kuchli ta’sir etadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning muntazam ravishda, planshet yoki smartfon ilovalaridagi o‘yinlar bilan shug‘ullanishi ularning intellektual rivojlanishiga ham ta’sir etadi. Bolalar yuqori chastotali elektr-magnit ta’sirga ega: telefon, smartfon, planshetlardan foydalanishi umuman sanitariya me’yorlari talablariga javob bermaydi. Mazkur qurilmalar bolaning ruhiy rivojlanishiga ham quyidagicha salbiy ta’sir ko‘rsatadi: Birinchidan, sensorli ekrandan foydalangan bolalarda bosh miyaning signaliga qo‘l harakatlari nomuvofiq bo‘ladi. Bunday bolalar ko‘proq foydali hisoblangan harakatli o‘yinlar bilan shug‘ullanishga umuman qiziqmay qo‘yadilar. Soatlab sichqonchadan foydalanish esa barmoqlarning og‘rishiga sabab bo‘ladi, shuningdek, bolaning engashib o‘tirishi uning qomatiga zarar yetkazadi. Kompyuterdan foydalanib, bola sensorikani his etmaydi. Bundan tashqari, bola qo‘lidagi mayda motorikasining rivojlanishiga ham ta’sir etadi. Ikkinchidan, bolaning smartfon va planshet ekranlaridagi obyektlarga tikilib o‘tirishlari ko‘rishdagi muammolarni yuzaga keltiradi. Uchinchidan, planshet va smartfonlardan uzoq vaqt foydalanish bolaning bo‘yin qismida muammolar yuzaga keladi. Bola kompyuterda o‘yinlar bilan band bo‘lganida ekranga tikilaverib, kipriklari pirpiraydigan bo‘lib qolishi kabi yomon holatlar paydo bo‘ladi. Bundan tashqari, ayrim tajovuzkor o‘yinlar bolalarning dunyoqarashini buzadigan quyidagicha salbiy ta’sirlarni ko‘rsatadi: 1. Bola o‘yinda bo‘lganidek, haqiqiy hayotda ham odamlarning hayotini tuganmas, qayta, qo‘shimcha «jon» olib yashash mumkin degan tasavvurga keladi, o‘yinni qayta boshlash mumkin bo‘lganidek, haqiqiy hayotda, ko‘chada ham turli xavfli vaziyatlarga yengil yondashadigan odat shakllanadi. 2. Bolada har qanday ziddiyatli holatni kuch bilan hal etish zarur degan fikr uyg‘onadi, kuch — asosiy maqsadga aylanib, kelishish yo‘li bilan hal etish mumkinligini, hattoki, xayollariga ham keltirmaydilar yoki buning uddasidan ham chiqa olmaydilar. 3. Kompyuter o‘yinlari qahramonlarining xulq-atvori haqiqiy hayotdagi bolaga o‘tadi, boshqalarga rahmsizlarcha munosabatda bo‘lish oddiy holatdek — go‘yo buning uchun hech narsa bo‘lmaydigandek, bu shunchaki o‘yindek tuyuladi! Agar o‘yin qahramoni xavfli olov, balandlik, jarliklar ustidan sakrab o‘tsa ham, hech bir zarar ko‘rmasligi va yana bir necha hayot zahirasiga egaligi bolaning ongida unga ham hech narza zarar yetkaza olmaydi, degan fikr shakllanadi. Bola umuman hech bir xavf-xatardan cho‘chimaslik kerak degan fikrda bo‘lib, o‘zlarini virtual qahramonlardek his eta boshlaydi.
Kompyuter o‘yinlari bolalarda ruhiy zo‘riqish(stress), depressiya holatlarini yuzaga kelishiga sababchi bo‘lishi ham mumkin. Tajovuskor mavzudagi kompyuter o‘yinlarini yosh bolalar o‘ynashiga umuman yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi, aksincha, psixologik xavfsiz va ta’limiy mavzudagilarini taklif etish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Kompyuter o‘yinlari bolalarda harakatchanlik, natijalarga erishish tomon intilishni so‘ndiradi, virtual olamdagidek, hamma narsani oson yo‘l bilan qo‘lga kiritish mumkin degan tushunchani shakllantiradi. Bolalar sichqoncha tugmasini bosish bilan masalani hal qilish mumkin degan fikr bilan yondashib, turli harakatlarga odatlanadilar — kompyuter qurilmalari va o‘yinlar ham vaqtni ko‘ngildagidek o‘tkazish va zeriktirmaydigan manba sifatida bolani xursand qiladi. Kompyuter o‘yinlaridan olgan noto‘g‘ri taassurotlarini hayotda ham qo‘llashga intiladi. Bu noto‘g‘ri xulq-atvor modeli uning hayotda bilim olish, mehnat qilib, biror orzu-umidlarini ro‘yobga chiqarishida to‘sqinlik qiladi — shu sababli bir marta uringanida natijaga erisha olmasa, yana harakat qilish, intilish o‘rniga yoki maqsadidan osongina voz kechadi, yoki salbiy harakatlar bilan bo‘lsada, boshqa yo‘llarni qidira boshlaydi. Bundan tashqari, eng yomoni kompyuter o‘yinlari bolani qaramlikka olib keladi. Ma’lumki, kompyuterga qaramlik ham juda xavfli kasallik ekanligi haqida ma’lumotlar ko‘p. Bolalarda kompyuter va axborot vositalariga sog‘lom qiziqish yoki gadjetlarga qaramlik yuzaga kelayotganligini qanday aniqlash mumkin. Buning uchun bola xatti- harakatlarini kuzatish va quyidagi holatlarga:
Bola qancha vaqtini kompyuter o‘yinlari bilan o‘tkazishi. Agar bir soatdan ortiq bo‘lsa qaramlik xavfidan tashvishlanish mumkin.
Bola kompyuter yoki planshet kabilarsiz ham o‘yinlar bilan shug‘ullana olishi.
chaqirilganda kompyuter yonidan ketib, qanchalik tez javob beradi yoki chaqirgan inson oldida hozir bo‘lishi.
chizishga yoki kitob o‘qishga qiziqishlarining mavjudligi.
kompyuterdan foydalanmay, boshqa mashg‘ulotlar bilan bandligiga e’tibor qaratish zarur. Yuqoridagilardan kelib chiqib, bolaning kompyuter o‘yinlariga qaramlik darajasi yoki shunchaki undan ba’zan zarur holatlardagina foydalanishi haqida
ma’lumotga ega bo‘lish mumkin. Bundan tashqari, kompyuter o‘yinlariga qaramlik yuzaga kelishi mumkinligini bolaning xatti-harakatidagi belgilarga muvofiq ham aniqlash mumkin: muntazam kompyuter o‘yinlari bilan band bo‘lgan bola shaxsiy xususiyatlarida ilgari kuzatilmagan jizzakilik, asabiylik, gapga quloq solmaslik, injiqlik, tajavuzkorlik, enurez… kabilarning yuzaga kelishi kompyuterga qaramlikdan darak beradi. Bola psixikasi kompyuter o‘yinlari davrida zararlanishi va ortiqcha yuklama olishi mumkin. Bunga hayajonga soluvchi, salbiy kutilmagan syujetlarga ega, ruhiy zo‘riqtiradigan o‘yinlar misol bo‘la oladi. Bolalarda ko‘pincha quyidagi:
kompyuter oldida bola kayfiyatning yaxshiligi;
o‘yindan to‘xtashni xohlamaslik;
kompyuter oldida uzoq vaqtni ko‘ngilli o‘tkazish;
kompyuter oldida oila va yaqinlarga qo‘pol munosabatda bo‘lish;
psixologik belgilar paydo bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, quyidagi salbiy jismoniy belgilarni:
hamda bel og‘rig‘i;
ovqatlanish tartibiga rioya etmaslik;
shaxsiy gigiyenaga rioya etmaslik; Download 397.65 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|