Reja: Ijtimoiy normalar tushunchasi va ularning tasnifi

Tabiiy huquq va pozitiv huquq.
Qadimda vujudga kelgan tabiiy huquq g`oyasi golland huquqshunosi Gugo Grotsiyning "Urush va tinchlik huquqi haqida" nomli asarida (1625 y.) puxta ishlangan.
Tabiiy huquq - bu insonning jamiyatda yashashi uchun zarur bо`lgan huquq va erkinliklari majmuidir. Tabiiy huquq nazariyasi namoyondalari - tabiiy huquqlar qatoriga: insonning erkinlik huquqi, insonlar bilan muloqatda bо`lish, nasl qoldirish, hayotga va oddiy turmush sharoitiga, xususiy mulkka ega bо`lish, hayotini va sog`lig`ini himoya qilish kiradi.
Shu asosda tabiiy huquqlardan kelib chiqadigan asosiy vazifalar - bu qonuniy - boshqa odamlarga, jamiyatga va davlatga zarar yetkazmaslik, boshqa insonlarning huquqlarini amalga oshishiga halal bermaslikdir. Shunday ekan, tabiiy huquq, huquq haqidagi eng yuksak, chuqur axloqiy va oliy darajada adolatli tushunchalarning majmuasini ifodalaydi.
Pozitiv (ijobiy) huquq - bu davlat tomonidan qabul qilingan qoidalar, ya`ni qonunchilik va uning boshqa manbalarida ifodalangan huquqdir. Ijobiy huquq qonunchiliksiz, huquq qoidalarisiz, pretsendentsiz, normativ shartnomasiz bо`lmaydi. Shuning uchun ham qonunchilik va huquq kо`pincha aynan bir narsa deb hisoblanadi.
Huquqning tabiiy va pozitiv turlarga bо`linishi huquqshunoslik fanining bir qator bahsli masalalarini hal qiladi.
Birinchidan, huquqni "keng" va "tor" ma`noda tushunish о`z mazmunini yо`qotadi. Chunki tabiiy va pozitiv huquq g`oyasi nazariy jihatdan aniq va ishonchli, amaliy jihatdan maqsadga muvofiqdir.
Ikkinchidan, huquqning paydo bо`lishi davlat bilan bog`lanmagan, chunki tabiiy huquq davlatdan oldin paydo bо`lib, usiz mavjud bо`lishi mumkin. Pozitiv huquqni esa davlatsiz tasavvur qilish mumkin emas va u davlat huquqni yaratishining natijasida bо`ladi. Pozitiv huquq, Gegel ta`biri bilan aytganda, umuman davlatda amal qiladigan huquqdir va u oqilona kuchga ega bо`lgani uchun emas, chunki u mavjuddir"<sup>9[13]</sup>.
Uchinchidan, huquq va qonunchilik о`rtasidagi о`zaro munosabat aniqlashadi.
Qonunchilik tabiiy huquqning ma`lum bir qismini ifodalab beradi. Huquqning qolgan qismi esa prinsip, huquqiy ong va boshqa huquqiy kо`rinishlarda mavjud bо`ladi. Qonunchilik tabiiy huquqni tо`g`ri tasvirlashi mumkin.
Jamiyatda uyushqoqlik va tartib ongda va undan tashqari mavjud bо`lgan aniq ijtimoiy yо`nalishlar asosida insonning yashash sharoitlari quvvatlanadi. Huquq bu yо`nalishlar ichida katta rol о`ynaydi. Ijtimoiy hodisa bо`lmish huquqqa umumiy va о`ziga xos alomatlar xosdir.
Huquq – muhim ijtimoiy qimmatga ega bо`lgan voqelikdir. U mavjud ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda katta rol о`ynaydi. Huquq uni boshqa sotsial normalardan ajratib turadigan bir qator о`ziga xos belgilarga ega. Bu belgilar qatoriga quyidagilar kiradi.
Birinchidan, huquq normativ xususiyatga ega. Normativlik faqat huquqqa xos belgi emas. U inson tabiatiga asoslangan bо`lib, har bir ijtimoiy mavjudotga xosdir. Normativlik insoniyat taraqqiyotining ma`lum bir bosqichida paydo bо`lib, har narsani о`z ichiga oladigan harakterga ega bо`ladi, odamlar faoliyatining universal vositasi bо`ladi. Normativlik ma`lum bir qoidalarga asoslanganda jamiyat hayotidagi muayyan tartibning mavjudligini bildiradi.
Fikrlash jarayoni va uning qonuniyligining о`zi normativdir, til va uning grammatikasi normativdir va, nihoyat, ijtimoiy voqelik va inson axloqi ham normativdir. Insoniyat, odatda bilimni va ma`lum qoidalar ichidagi harakatining kerakligini jamlab, erishilgan bilim va tajribalarni mustahkamlaydi, doimo rivojlantiradi, ijtimoiy hayotni meyorga soladi.
Ikkinchidan, huquq adolat va erkinlikni ifodalaydi. Adolat va erkinlik insoniyat doimo intilib kelgan abadiy idealdir. Ezgulikka xizmat qilish, boshqa odamlarning manfaatlarini kamsitmaslik, jamiyatga zarar keltirmaslik - adolatdan hisoblanadi. Agar insonning tashqi kо`rinishi, uning axloqini olsak, jamiyatdagi adolat mezoniga javob beradigan axloq adolatli bо`ladi. Bunday mezonlarning aniqlanishiga va ma`nosiga insoniyatning eng aqlli daholari murojaat qilganlar. Ular haqida Aflotun va Arastu, Forobiy va Alisher Navoiy gapirganlar, deyarli barcha mashhur faylasuflar fikr yuritganlar.
Adolat mezoni kо`p omillarga - iqtisodiy, sinfiy, milliy, demografik va boshqa omillarga bog`liq. Ular turli xalqlarda ma`lum tarixiy sharoit va sivilizatsiya taraqqiyoti darajasiga bog`langan holda о`zgarishi mumkin.

Adabiyotlar:

1.