Режа: Илк психологик қарашларнинг вужудга келиши

Абу Наср Форобийнинг психологик қарашлари
(Абу Наср Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Тархон ибн Ўзлуғ ал Форобий ат-Туркий)
Буюк аждодимиз Форобий (870-950) Арис дарёси сувининг Сирдарёга қуйилиш ерига жойлашган Фороб қишлоғида туғилиб ўсди.
Форобийнинг ёшлиги араб халифалиги пойтахти Бағдод шаҳрида кечди. У бу ердаги маданий муҳитдан нафас олиб, олимлар билан яқиндан танишди. Шунингдек, фалсафа илмидан сабоқ олди. Форобий Арастунинг ҳамма асарларини битта ҳам қолдирмай ўқиб чиқди. Натижада Форобийда Арастунинг ғояларини енгиллик билан тушуниб, унинг ўз олдига қўйган вазифалари ва ўйлантирган муаммолари кўламини ҳис этиш кўникмалари пайдо бўлди. Айтишларича, Форобий Арастунинг «Жон ҳақида» деб номланган асарига ўз қўли билан: «Мен бу асарни 200 марта ўқидим», - деб ёзиб қўйган экан.
Манбаларда ёзилишича, Форобий дастлаб қозилик қилган. Лекин кейинчалик ҳақиқатни излаб топиш умидида давлат ишлари ва қисман мударрислик билан машғул бўлади. Бир куни яқин кишиларидан бири Форобийга бир қанча китобни омонатга топшириб кетади. Бу китобларнинг ичида Арастунинг бир қанча асарлари ҳам бор эди. Форобий бўш вақтларида ана шу асарларни бир чеккадан ўқишга киришади. Айнан ана шу мутола унинг қозиликни ташлашига сабаб бўлади. Бу тасодиф Форобийнинг такдирида муҳим ўрин тутади ва у буюк олимлик мақомига етишади. Баъзи маълумотларга қараганда, Форобий Арастунинг «Табиий уйғунлик» асарини 200 марта ўқиб чиққан.
Форобийга Арастудан кейинги «Иккинчи устоз» деб ном берилган. Чунки у худди Арасту каби илм оламининг деярли барча жабҳаларига оид қарашларини мунтазам равишда баён этиб борган. У буюк шоир ҳам эди.
Форобий 950 йилда ҳаётдан кўз юмди ва Дамашқ шаҳрида Дафн этилди.
Бир куни Форобийдан сўрадилар:
- Кимнинг билими кучлироқ: сеникими ё Арастуникими?
Форобий шундай жавоб қайтарди:
- Мен ўша замонда яшаб, у билан учрашганимда ва унинг қўлида таҳсил олганимда эди, унинг энг яхши шогирдлари сафидан жой олган бўлардим.
Абу наср Форобий Яқин ва Ўрта Шарқда илғор ижтимоий-фалсафий оқимнинг асосчиларидан бири бўлиб, «Шарқ Аристотели» деган унвонга сазовор бўлган машҳур мутафаккирдир. Форобий дунёқарашининг асоси, яъни дунёнинг тузилиши ҳақидаги тушунчасини «пантеистик» деган фикр ташкил этади. Мавжудот «эмонация» ёрдамида ягона бошланғичдан поғонама-поғона вужудга келган, яккаликдан кўпликка, ранг барангликка борган. Унинг дунёқарашидаги асосий мақсадлардан бири илмий-фалсафий усулнинг мустақиллигини назарий жиҳатдан асослаб беришга, унинг инсон тафаккурига, ақлий билимига асосланганлигини исботлашга интилишдир.
Форобий билишнинг икки шакли, босқичини - ҳиссий ва ҳаёлий, ақлий билишни бир-биридан фарқлайди. У сезги ролига тўхталиб, беш турга бўлади:
Форобий сезгини билишнинг манбаи деб ҳисоблаган, унинг қарашлари Аристотелнинг «сезмаган одам ҳеч нарсани билмайди ҳам, тушунмайди ҳам» деган қарашларига ўхшаб кетади.
Форобий инсон (руҳ) жонининг бир тандан бошқасига ўтиб, кўчиб юриши мумкинлигини инкор этади ва уни балки тана каби индивидуал «субстациясининг бирлиги» сифатида тушунади. Унинг фикри изчил эмас эди. Бундай иккиланиш Аристотелга ҳам хос бўлган.
Форобийнинг руҳий жараёнлар, уларнинг билиш ва мантиқ тизими ҳақидаги таълимоти ўрта асрлар фалсафасининг катта ютуғи эди.