Режа иқтисодиётни либералаштириш ва модернизациялаш шароитида инсон ресурсларини бошқариш аҳамиятининг ўсиши

1.4. Инсон ресурсларини бошқаришнинг еттита асосий кўринишлари

Ҳозирги вақтга қадар адабиётларда ИРМга аниқ таъриф берилмаган, умумий келишилган фикр ҳам мавжуд эмас. Бунинг ўрнига ИРМ байроғи остига турли фикрлаш усуллари ва амалиётнинг турли типлари бирлашган. Буюк Британиялик профессор Стен Лиз Олмаотада бўлиб ўтган Ҳалқаро конференцияда қилган докладида Ғарбда қабул қилинган ИРМнинг еттита турли усулларини тушунтириб берди. Уларни бирлаштирувчи нарса ишга ёлланган кишиларни бошқариш стилига у ёки бу тарзда қаратилганлигидир.

1. Ходимлар ва иш ҳақини пасайтириш ҳақида.
Биринчи ва, энг муҳими, бу Шимолий Америка ва Ғарбий Европа индустриал дунёда меҳнатга энг кўп ҳақ тўланадиган мамлакатларга жуда тез айланганлиги. 80-йиллар бошидан Тинч Океан минтақаси мамлакатларида маҳсулотнинг паст баҳоси ва юқори сифати ғарбий компаниялар эгаллаб олган бозорни барбод қилди. Бу хонавайронлик кўп компанияларни ўз маҳсулотларини денгиз ортида жойлаштиришга мажбур қилди. Анъанавий саноатдаги (кўмир, пўлат) юқори меҳнат ҳақи паст баҳоли импорт олдида қийинчиликка учради.
Меҳнат ҳақига харажатларни камайтириш катта бошқариш қизиқишини уйғотди. Бу ИРМда “оғир” масаланинг вужудга келишига туртки бўлди. Инсонларни бошқаришда иш ҳақидан бошқа янада самарали усуллар мавжудми?
Шуни таъкидлаш зарурки, Ғарбда тор ҳуқуқий ва ташкилий доиралар сабабли иш берувчиларнинг манёвр имкониятлари чекланган. Ходимларни ишдан бўшатиш юқори ҳуқуқий ва молиявий харажатларга олиб келиши мумкин. Ходимларни йўқотиш меҳнат интенсификациясидан технология идентификациясига ўтишининг натижасига айланди. Параллел равишда Англия ҳукумати қонунчиликка ўзгартириш киритиб, касаба уюшмаларнинг иш берувчиларга қаршилик кўрсатиш имкониятларини чеклаб қўйди. Ҳукумат шунингдек бозорни ягона тартиблаштирувчи сифатида қабул қилди, ҳаётнинг кўп соҳаларига давлатнинг аралашувини минимумгача қисқартирди.
Ҳозирги давр адабиётида харажатларни камайтириш бўйича ИРМга мос келувчи энг қизиқарли модель мавжуд. Бу Аткинсон ишлаб чиққан (1984) “эгилувчан фирма Модель-1”дир. Унга кўра ҳар бир корхонада ходимларни икки гуруҳга: “ядро” ва “периферия”га бўлиш орқали эгилувчанликнинг учта шакли (функционал, миқдорий ва молиявий) кучайтирилади. Ядро компанияга хос профессионал хусусиятларга эга ёки ишчи кучи бозоридан топиш қийин бўлган ходимлардан таркиб топади. Бўларга узоқ муддатли иш таклиф қилинади, бироқ бозор шароитлари ўзгарган ҳолда улар қайта ўқиб чиқишлари зарур. Периферия ходимларига таклиф қилинадиган иш унинг сақланиши учун махсус кафолатларга эга эмас. Уларга қисқа муддатли ёки контракт асосидаги қисман бандлик таклиф қилиниб, бу бозор шароити ёмонлашганда ходимлар сонини қийинчиликсиз камайтиришга имкон беради. Бундай кишилар одатда паст даражадаги профессионал сифатларга эга ва уларни ташқи ишчи кучи бозоридан топиш осон.
Бу модель чуқур танқид қилинганлигига қарамай, фақат иш ҳақини ўзгартириш масаласига қизиқувчи ташкилотлар учун катта қизиқиш уйғотмоқда.