Reja: Jamoa shartnomasi va jamoa kelishuvlari tushunchasi, ularning mehnat huquqiy munosabatlarni tartibga

5. Jamoa shartnomalari va jamoa kelishuvining
bajarilishini ta’minlash hamda ular amal qilishi ustidan
nazorat faoliyati
Jamoa shartnomasi va jamoa kelishuvlari bajarilishi lozim. Jamoa shartnomasi va jamoa kelishuvini bajarish deganda ularning mazmunini tashkil etuvchi vazifalar, shartlarni amalga oshirilishi tushuniladi. Yuridik nuqtai nazardan jamoa shartnomasi va kelishuvlarni bajarilishi xodimlar va ish beruvchilar o‘rtasida ijtimoiy-sherikchilik kayfiyatlari qaror topishi uchun huquqiy muhitni yaratish, sotsial kelishmovchiliklarni bartaraf qilish, ishlovchilar uchun qulay infratuzilmalar yaratilishini ta’minlash, xodimlar huquqlari va qonuniy manfaatlarini samarali tarzda himoya qilishga qaratiladi.
Jamoa shartnomasi tomonlar vakillari imzolagan paytdan kuchga kiradi va unda ko‘rsatilgan muddat davomida amal qiladi. Uning eng ko‘p muddati qonunlarda belgilab qo‘yilgan emas. Korxona qayta tashkil etilganida qayta tashkil etish davrida jamoa shartnomasi o‘z kuchini saqlab koladi va keyinchalik qayta tuzilishi mumkin.
Korxona mol-mulkining egasi o‘zgarganda jamoa shartnomasi o‘z kuchini olti oy davomida saqlab qoladi. Jamoa shartnomasi va jamoa kelishuvlarining bajarilishi taraflar vakillari, mehnat jamoasi, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining tegishli organlari tomonidan tekshirib boriladi.
Jamoa shartnomasi va jamoa kelishuvini imzolagan shaxslar har yili yoki shartnomaning o‘zida ko‘rsatilgan muddatlarda undagi majburiyatlarning bajarilishi haqida mehnat jamoasiga (umumiy majlis yoki mehnat jamoalari konferensiyasiga) hisobot berib turadi. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 34-moddasiga muvofiq jamoa shartnomalari va jamoa kelishuvlari to‘g‘risidagi qonunlarni buzishda aybdor bo‘lgan shaxslar tegishli huquqiy javobgarlikka tortilishlari mumkin.
Jamoat birlashmalar fuqorolarni ixtiyoriy birlashuvi asosida yuzaga keladigan manfaatlar umummilliygi asosida birlashadigan erkin uyushmadir. Ular kuyidagi maqsadlarda tuziladi:
fuqorolik , iqtisodiy, siyosiy ijtimoiy huquq va erkinliklarni amalga oshirish va muxofaza qilish;
fuqorolani faolligi va mustakil faoliyat kursatishini, ularni davlat va jamoatchilik ishlarini bajarishda katnashishni faollashtirish;
kasbiy va xavaskorlik kizikishlarini kondirish;
ilmiy texnik va badiiy ijodni rivojlantirsh;
aholini sogligini saklash, xayriya faoliyatida katnashi;
madaniy-marifiy, jismoniy soglomlashtrish va sport ishlarin utkazish;
tabiatni, tarixiy yodgorliklarni ximoya qilish;
vatanparvarlik va insoniylik tarbiyasi;
halqoro yo`llarni kengaytirish;
Tinchlik va halqlar o`rtasidagi tinchlik, do`tslikni mustaxkamlash;
Qonunda takiklanmagan boshka faoliyatni amalga oshiradi;
Demak jamoat birlashmalari – fuqorolarni ixtiyoriy tartibda yuzaga kelib, manfaatlar umumiyligi va umumiyligi asosida birlashadigan erkin uyushmadur, jamoat birlashmalarining umumiy tasnifga kura kuyidagilardur;
Siyosiy partiyalar, ijodiy uyushmalar, xotin – kizlar, yoshlar, bolalar tashkilotlari, faxriylar tashkilotlari, jamoatchilik , xayriya va boshka fondlar, diniy uyushmalar, kasb egalarining palatasi, xayatlari va boshka korporatsiyalari tadbirkorlar uyushmalari, nog`ironlar tashkilotlari. Ommaviy Harakatlar, kasaba uyushmalaridir. Endi bular xakida batafsil kurib chikamiz; ijodiy uyushmalar-fuqorolar asosan ilmiy xodimlar. Madaniyat, fan, sanat, texnika soxasidagi to`zuladigan tashkilotlar.
Xotin – kizlar , bolalar tashkilotlari asosan kizlar, ayollar va bolalardan tashkil topib ularni ijtimoiy, siyosiy va huquq va erkinliklarini ximoya kiladi.
Faxriylar tashkiloti – ijtimoiy xayotning turli sohalarida xizmat kursatgan faxriylar ijtimoiy fondlar malum maqsadlarni birlashtirish yo`li bilan tuziladigan tashkilotlardir.
Diniy uyushmalar – jamiyatdagi diniy munosabatlarni tartibga solishga kumaklashuvchi diniy koidalarni ishlab chikuvchi va boshka diniy maqsadlarni ko`zlovchi , din raxnamolari va ruxoniylardan tashkil topgan jamoat birlashmalari.
Koraratsiyalar- turli kasb vakillari kasb egalari manfaatlarini ximoya qilish kabi maqsadlarni ko`zlovchi kasbiy uyushma, tadbirkorlik uyushmalari- tadbirkorlar va ish bilarmonlarning iqtisodiy masalalarini hal etish o`zaro kelishish asosida tashkil etilgan uyushmalardur, jumladan OPES neft eksport kiluvchi davlatlar tashkiloti.
Nog`ironlar tashkilotlari – nog`ironlar (I, II va III guruh)ga yordam berishni maqsad kilib olgan tashkilotlar.
Ommaviy Harakatlar – turli ijtimoiy siyosiy muammolarni kutarib chikish, isloxot va chora tadbirlarni amalga oshirish, islox qilishni ko`zlovchi birlashma.
Kasaba uyushmalari – korxona, tashkilot, muassasalarda ishchi xodimlarning huquq va manfaatlarini ximoya qilish maqsadida tuziladigan vakillik tashkiloti. U daslab XIX asirda Angliyada paydo bo`lgan .
Xozirgi davrda jamoat birlashmalari fuqorolarni nochor tabakalarni ijtimoiy ximoyalash jarayoniga tobora kengrok jalb etilmokda. Shu tufayli ularning ushbu yunilishdagi faoliyati hamda huquqiy asoslarini taxlil qilish, maskur faoliyatning huquqiy negizlarini yanada takomillashtirish, samaradorligini oshirish soxasidagni tatkikotlar ijtimoiy- iqtisodiy. Siyosiy jixatdan dolzarblashib boryapti. Jamoat birlashmasi Har-bir davlatda kudratli kuchdir va uning imkoniyatlaridan samarali foydalanish jamiat tarakkiyotining jadallashtirishning kudratli omili bo`lib kolishi mumkin. Jumladan, aholini ijtimoiy ximoyalashni kuchaytirishda uning imkoniyati cheksizdir. Bu imkoniyat nafakat ijtimoiy yordamning moliyaviy manbasi bo`lib xizmat qilishi , balki umuman ijtimoiy ta`minot tizimini takomillashtirish, uning samaradorligini oshirishga kumaklashishdan iborat bulishi mumkin. O`zbekistonda ham nodavlat –notijorat tashkilotlarning aholining keng koplamlarini o`z ichiga kamrab oluvchi turi jamoat birlashmalaridir. Bugungi kunda bizda ham fukarolarni ijtimoiy iqtisodiy, siyosiy – diniy , ilmiy-texnikoviy, milliy-et nik, kasbiy, sport –soglomlashtirish va sohalardagi manfaatlarini o`zida ifodalovchi yuzlab jamoat birlashmalari faoliyat yuritmokda. Shuni kayd etish kifoyaki, fakat kasaba uyushmalari safida 7 milliondan kuprok faol aholi (70%) birlashgan.
O`zbekistonda ham Respublika Konstitutsiyasiga muvofik jamoat birlashmalari tuzumiga kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar olimlarning jamiatlari, xotin-kizlar, faxriylar va yoshlar tashkilotlari, ijodiy uyushmalar, ommaviy Harakatlar va fukarolarni boshka uyushmalari kiradi. (O`z.Res.Kons. 56-modda) «jamoat birlashmalari Har kanday turda bulishidan ka`tiy nazar, halqning erkin faoliyati va ijtimoiy xayotda ishtirokidir». Bu tashkilotlarning samarali faoliyatidan fukarolar ham, davlat ham, manfaatdor. Ularning faoliyati orkali fukarolar jamiyat ishlarida, davlatni boshkarishda ishtirok etsa, o`z qarashlarini bayon etib, manfaatlarini tula ximoya etsa, davlat o`zining ayrim funksiyalarini ularga utkazib, muhim masalalarni hal etishda o`z e`tiborini karatadi. YA`ni davlat jamiyatni boshkarishda jamoat birlashmalariga tayanadi. Davlat jamoat birlashmalari faoliyatiga yordam berib, ular bilan tugri va samarali munosabat o`rnata olsa, tarakkiyot tezlashadi, faravon turmush yaratiladi. Shu bilan birga davlatning jamoat birlashmalari faoliyatiga, ularning ishiga bevosita aralashmagan xolda o`rnatiladi. Shuning uchun Konstitutsiyaviy tuzumga, davlatga, jamiyatga, fukarolar manfaatiga karshi faoliyat yurituvchi jamoat birlashmalari tuzishag yo`l kuymaydi. Bu masala ham Konstitutsiyamizda hal kilingan bo`lib: . «Konstitutsiyaviy tuzumni zurlik bilan o`zgartiruvchi, Respublikaning Suveriniteti, yaxlidligi va xavsizligiga, fukarolarning Konstitutsiyaviy huquq va erkinligiga karshi chikuvchiga, urushni , ijtimoiy, milliy , irkiy, diniy va boshka adovatni targib kiluvchi, halqning sogligi, ma`naviyatiga tajovo`z kiluvchi, shuningdek Harbiylashtirilgan birlashmalarning, milliy va diniy ruxdagi siyosiy partiyalarning hamda jamoat birlashmalarining tuzilishi va faoliyati ta`kiklanadi maxfiy jamiyatlar va uyushmalar tuzish ta`kiklanadi» deyilgan. Chunki Konstitutsiyaviy tuzum tartibi, eng avvalo fukarolar manfaatini, o`zini, mamlakat favsizligini ta`minlashni nazarda tutadi. Har kanday erkinlik bilan Konstitutsiyaviy tuzumni ta`minlash mumkin emas. Fakat qonunga asoslangan erkinlik e`tirof etiladi. «Konstitutsiyaviy tuzum keng erkinlik yaratar ekan, albatta o`zini ximoyalashni ham esdan chikarmasligi ham kerak. Aks xolda unga karshi Harakatlar bulishi mumkin». Konstitutsiyamizda jamoat birlashmalari faoliyatini asoslari belgilangan, ular faoliyatini keng ravishda tartibga solish uchun maxsus qonunlar ishlab chikilgan. Demokratik davlat xususiyatidan kelib chiqib, jamoat birlashmalarifaoliyatini tuxtatish, tugatish vakolat sud organlari ixtiyoriga topshirgan. Bu ularning faoliyatiga tugri baxo berilishini ta`minlaydi.
Jamoat tashkilotlari davlatning asosiy subyektlaridandair. Jamiyat siyosiy tizimini asosiy elementi esa siyosiy partiyalar, xozirgi paytda xech bir davlat (demokratik) siyosiy partiyalarsiz o`z faoliyatini yurita olmaydi. Siyosiy partiyalar aslida kanday tashkilot?
Tanikli siyosatshunos olim M.Vebarning fikricha «partiyalar a`zolikka qabul qilishnig ixtiyoriyligiga asoslanadi. O`z oldiga faol a`zolarning moddiy yoki shaxsiy, imtiyoz va foyda olishi uchun ma`naviy va moddiy sharoitlar yaratish hamda o`z raxbariyati uchun siyosiy hokimiyatini egallash maqsadini kuygan jamoat tashkilotlaridir». Nemis olimi V.Xasbaxniy fikricha, «partiya bir xil siyosiy qarashlar va maqsadlarga ega bo`lgan, o`z shaxsiy maqsadlarini kondirish, maqsadlarda siyosiy hokimiyatni egallashga intilayotgan kishilarning ittifokidir».
Aslida partiya so`zi lotincha « pand» so`zidan olingan bo`lib «qism» degan manoni anglatadi. Siyosiy partiya jamiyatning siyosiy faol qismi bo`lib jamiyatning, ya`ni o`znin a`zolari manfaatlarini ko`zlovchi dasturlarini davlat siyosati darajasiga kutarishga Harkat kiladi. Fransuz olimi Montezk.YE o`zining «Hokimiyat taksimlanishi» asarida davlatning uch oliy hokimiyatidan Har birini inson organizmidagi bir a`zoga uxshatadi. Shu tarifga keushimcha kilib siyosatni inson organizmida jush uriyetgan kon, siyosiy partiyani esa kon oluvchi tomirlar, deb tariflasak urinli buladi. Chunki siyosiy partiya demokratik davltaning ajralmas qismidir.
Har bir partiya o`z faoliyatini boshlashdan oldin davlat ruyxatidan utadi. Ayrim davltalarda esa davlat ruyxatidan utish majburiy emas. Parityalar ruyxatdan qonunchilikda nazarda davlat organi (masalan adliya vazirligi) tomonidan utkaziladi.
Siyosiy partiyalarning huquqiy maqomi davltalarning Konstitutsiyalarida o`z aksini topadi. Davlatning asosiy qonuni – Konstitutsiyadan tashkari siyosiy partiyalar to`g`risida kupgina davlatlarda aloxida qonunlar qabul kilingan. Shunday qonunlar G.F.F da 1967-yili, 1975-yili Portugaliyada hamda shu yili Avstraliyada ham qabul kilingan. Kupgina garb davlatlarida partiyalarning moliyaviy ta`minoti (Finlandiya, AQSH da) to`g`risida ham aloxida qonunlar mavjud Aksariyat qonunlarda partiyalarning moliyaviy ta`minoti davlat budjetidan, deb fikr kilingan. Partiyalar nafakat davlta tomonidan qabul kilingan qonunlar va qonun osti aktlari orkali tartibga solinadi, balki o`zlarining nizomlariga asosan faoliyat yuritadilar. Har bir siyosiy partiya boshka partiyalardan o`z nizomlari bilan fark kila olishi,maqsad va vazifalari bir-birin takrorlamasligi shart. Aks xolda ular o`rtasida kizgin baxslar bulmaydi. Zero jamiyat rivojlanishi partiyalar o`rtasidagi demokratik tamoyillariga asoslangan kizgin kurash mevasidir. Har bir partiyaning o`z maqsad va vazifalari fukaro manfaatini 1-uringa kuyadi. Unga o`z guruhi manfaatlarini birlashtirib, hokimiyatni egallash hamda fukarolarning farovon xayotini ko`zlashdir.albatta bu demokratik tamoyillarga asoslanib, mavjud Konstitutsiyaviy tuzumga karshi chikmasdan davltaning erkin faoliyatiga tuskinlik kilmasdan amalga oshiriladi. Shuning uchun ham barcha demokratik davlatlarning partiyalar to`g`risidagi normativ xujjatlarida terrorizm, diniy ekstrimizimga asosalngan partiyalar faoliyati takiklanadai.
Jamiyatda faoliyat yuritayotgan partiyalarning soniga karab, davlatning partiyaviy tizimi, aniklanadi. Fanda asosan 3 toifadagi partiyaviy tizim mavjud.
A) monopartiyaviy (bir partiyaviy)
B) bipartizm ( ikkipartiyaviy)
S) kuppartiyaviy tizim.
Lekin ayrim davlatlar borki, unda birorta partiya ham mavjud emas monopartiyaviy tizim, ya`ni bir partiyaviy tizim aslida avtoritor hamda totolitor jamiyatlarga xos bo`lib, unda mavjud partiya butun hokimiyatni kuliga olib, jamiyatga o`z tazikini utkazadi. Ushbu partiyalarga fukarolar majburiyat yuzasidan a`zo buladi (masalan sobik KPSS) Biportizm ya`ni 2 parityaviylik shartli atama. Biron bir davlat Konstitutsiyasida yoki aloxida qonunlarida 2 partiyali tizim mavjud deb belgilanmagan. Bu shunday tizimki, jamiyatda bir necha partiyalar faoliyat kursatadi, lekin 2 ta partiyaning mavkei balanda bo`lib, navbatma-navbat hokimiyatni boshkaradi. Bu tizimda saylov natijalariga kura kupchilik ovoz olgan partiya hokimiyat tepasiga chikadi.ikkinchisi esa muxolifatda buladi. Masalan AQSH da demokratlarp va Respublikachilar partiyasi mavjud bo`lib, unda bir partiyadan prezident saylansa, ikkinchisi parlamentda kupchilikni tashkil etadi.
Kuppartiyaviylik tizimda ikkita dan siyosiy partiya jamoati faoliyat yuritadi. Kuppartiyaviylik tizim Fransiya, Rossiya Federatsiya, GFR, yaponiya, Gollanidya, Itomiya va boshka shu kabi mamlakatlarda amal kiladi. Kuppartiyaviy tizimining ahamiyatli tomoni shundaki, bunda bir yoki ikki sinf guruhi manfaatlari emas balki turli katlam manfaatlarini ko`zlovchi partiyalar faoliyat kursatadi. Parlamentga, prezidentlikka saylovlar kizgin kechadi, siyosiy plyuralizm – fikrlar xilma – xilligi kuchayadi. Xullas kuppartiyaviylik jamiyat rivojining demokratik tamoyillariga asoslangan kulay yo`ldir.
Xozirgi vaktda dunyoning 20 ga yakin mamlakatida birorta ham partiya faoliyat yuritmaydi. Bu davlatlar tarixida partiyalar umuman bulmagan. (saudiya Arabistoni, BAA Oman, niger va boshkalar) yoki birlari ham zuravonlik orkasidan yopilgan. (Cherdaniya, Gana, Gveneya) Modomiki, partiyalar faoliyat kursatmas ekan, bu mamlakatlarda demokratiya xakida gapirmasayam buladi.
O`zbekistonda xozirgi kunda 4 ta siyosiy partiya faoliyat yuritmokda halq demokratik partiyasi 1991-yilda tashkil topgan. Keyinchalik 1995-yilda (18-fevral) «Adolat» sotsial demokratik parityasi, 1995-yil 3-iyunda «Milliy tiklanish» demokratik partiyasi tashkil topgan. 2000-yil 2-iyunda ikkita siyosiy partiya «vatan tarakkiyoti» va «Fidokorlar» milliy demokratik partiyalarning birlashuvi natijasida «Fidokorlar» MDP tashkil topdi. Mamlakatda kuppartiyaviylik tizimini mavjudligi, jamiyatda demokratik tamoyilga asoslangan xolda rivojlanishdan dalolat beradi. Siyosiy partiyalar Konstitutsiya tizimining 8-9 boblari, O`zbekiston Respublikasi «Siyosiy partiyalar to`g`risidagi» nodavlat, notijorpat tashkilotlari to`g`risidagi va jkamoat birlashmalari to`g`risidagi qonunlar bilan tartibga solinadi.
AQShda partiyalar faoliyatini tartibga solib turuvchi qonunchilik tizimi bor. Bu qonunchilikni asosiy qismini aloxida qonunlar tashkiml etadi. Shuningdek 2 ta siyosiy partiya kolgan parityalardan ustunlikka ega. Bu partiyalardan 1-Respublika partiyasi bo`lib , 1854-yili tashkil topgan, asosiy maqsad monopoliyani ximoya qilish. Uning asosiy rakibi «Demokratik» partiyadir. U 1928 yil tashkil topgan. Halq orasida obrusi katta. Asosiy maksaldi millatni rivojlantirish uchun , tadbirkorlikka karatilgan. Tadbirkorlikka sharoitlar yaratib berish, buning uchun Har-xil kurinishlar utkazish., kerakligini talab kiladi. Ularni saylov paytida ayniksa uyushmalar kullab kuvvatlaydi. Tashki siyosatda Harbiy ustunlikka erishishni maqsad kilib kuygan.
Ikkala partiya ham kuchli bo`lib, AQSH Kongressida o`z fraksiyalariga ega aynan shu ikkala partiya orasidan prezidentlikka nomzod kuyiladi. Bu partiyalar juda uxshash. Bu partiyalardan tashkari boshka partiyalar ham mavjud. Masaln proxibitsionistlar partiyasi (alkagol ichimliklar savdosini takiklashni maqsad kilib olgan va kurashadi). Bu undan tashkari AQShda yana 3 ta partiya bo`lib, bular: sotsial demokratlar, ishchilar sotsialistlar, sotsialistik leyoboristlar partiyasi. Ammo ularning mavkei yukoridagi 2 partiya kabi yukori mavkeiga ega emas. Siyosiy partiyalar xakida Fransiya Konstitutsiyasida ham, qonunlarida ham aytib utilmagan. Fakatgina partiyalar tuzish va ularni faoliyatini olib borish xakida assotsiatsiya to`g`risida qonun qabul kilingan. Unga kura assotsiatsiya yuridik shaxs maqomiga kura. Monopolistik burjua partiya Sharlar de Garr davrida «Respublika yordam birlashuvi» deb nomlanadi. 1958-1967 yillar bu partiyani nomi «yangi respublikaga yordam ittifoki» edi. Yangi respublikaga yordam ittifoki» Konstitutsiyaviyrtiyasining a`zolari 700 000 dan ortik.. partiyaning asosiy maqsadi davlatni iqtisodiyotga aralashuvi, monopoliyalar manfaatini ximoya etishdir. Tashki kursatkichda Fransiyani eng yukori kursatgichga olib chikish. Chna Fraksiya demokratiyasi uchun ittifok» partiyasi mavjuddir. Bu tashkilotga 3 ta partiya a`zodir.
1972- yil radikal chap Harakat paydo buldi. Asosiy maqsadi urta hal aholi manfaatini ximoya qilish atrof tabiiy muxitni muxofaza etish, tashki siyosatda tinchlikni saklashdan iboratdi. Fransiya sotsialistik partiyasi 1969-yili tashkil topgan bo`lib, unga xizmatchilar va mayda burjuaziya kiradi. Ularning asosiy maqsadi kredit-bank va yirik ishlab chikishni natsionalizatsiyalashtirish, ishsizlik bilan kurashish tashki siyosatda tinchlik tarafdori. 1981-yil shu partiya a`zosi Fransua Mitteran prezidentlik saylovlarida galaba kozondi.
1960- yildan beri Fransiyada birlashgan sotsial partiya mavjud. Unga asosan yoshlar kiradi. Fransiya kommunistik partiyasi ham ancha kuchlidir. U ishchi sinf manfaatlarini ximoya etadi.
Germaniya davlatida partiyalar boshshka davltalarda karaganda murakkabrok institutsiyalashtirilgan. Germaniya konstitutsiyasida «partiyalar halqni irodasini namoyon etadi» deb kursatilagan…
Saylov qonuni esa Har bir parparirtya o`z nomzodini saylovga kuyilishi mumkinligini kursatadi. Partiyalar bevosita Konstitutsiya bilan tartibga solinadi.
Siyosiy partiyalar to`g`risidagi qonunga kura partiyalar yuridik shaxs maqomini registratsiyadan utgandan sung oladi. Shu bilan birga hokimiyatga ustav va programmalarini takdim etishlari darkor.
Partiyalar to`g`risidagi qonunda ichki ishlar \vaziri (ministri) ga shunday takiklangan partiyalar faoliyatini tuxtatish vakolati berilgan. 1956-yil Germaniya kommunistik partiyasi faoliyati tuxtatilgan). Germaniyaning asosiy partiyalardan biri xristian demokratik ittifoki bo`lib, u bevosita Harbiy sanoat bilan boglangan. Bu partiya 1945 yilda to`zilgan bo`lib, 735 ming a`zosi bor. Bu partiya asosan xususiy tadbirkorlikni kullab –kuvvatlapydi va makullaydi Tashki siyosatda kurollanishi va NATO blokiga a`zo bulishi tarafdoriliberal partiyalardan biri. Ozod demokratlar partiyasidir. U asosan urtaxol aholini birlashtiradi. Va shuningdek milliy demokratlar panrtiyasi katta muvafakkiyatlarga erishdi. (1960 yil) Germaniyada yana xristian sotsial ittifok partiyasi bor. Bu partiya xristian demokratik ittifokdan ajralgan bulsada, porlamentda bitta fraksiyani tashkil etadi.
Germaniyaning eng yirik partiyalaridan biri sotsial demokratlar partiyasi bo`lib uni 1 millionga yakin a`zosi bor. Bu partiya asosan ishchilar sinfi va urta-xol aholini o`zining orkasidan ergashtirgan va uning manfaatlarini ximoya kiladi. `
Bu partiyaning dasturi ham 1959-yilda qabul kilingan. Bu partiya ham NATO ga a`zo bulish tarafdori.
1980- yili atrof-muxitni ximoyalash maqsadida yashillar partiyasi tashkil etiladi. Bu partiya yadroviy kurollanishga AQSH ning kurollarini Germaniyada saklashga karshi. Yana Germaniyada ishchilar sinfini birlashtirgan Germaniya kommunistik parityasi va uning 50 ming a`zosi bor.
Italiyada siyosiy partiyalar ma`lum darajada Konstitutsiyaviylashtirilgan bo`lib, Konstitutsiyada fukarolarni erkin birlashuvi va davlatni boshkarishda katnashishi aloxida belgilab kuyilagan. 1974-yili qonun amalda partiyalarning davlat moliyaviy ta`minlaydi. Partiyalar davlatga kelgan daromat manbai xakida ma`lumot beradilar. Chtoliyada ta`sirchan va nufo`zli partiya bu xristian demokratlar partiyasidir. U 1993- yilda Vatikan bilan uzviy bog`lik xolda tashkil etilgan. Bu partiya monopolistik guruhlarning eng kudratlilarini manfaatlarini ximoya kiladi.
O`z siyosiy kuchi orkali dexkonlarni va shaHarlik ishchilarni nazorat kiladi va ushlab turadi. XDP saflarida . 1.8 million a`zo bor. XDP kotolik cherkovi bilan uzviy bog`likdir XDP bir necha jamoat tashkilotlarini va kasaba uyushmalarini ximoya kiladi XDP ning asosiy siyosiy g`oyasi kotolik cherkovni kuvvatlaydi xususiy mulk daxlsizligini targib kiladi, ishchi va dexkonlar Harakatiga karshi chikadi. Tashki siyosatda AQSH Harbiy alokalarni mustaxkamlash tarafdori italiyada neofashistlik partiyalar ta`siri kam. Urushdan keyin fashistlar tarafdori birlashdi. 1947 yilda italyan sotsial kafolat partiyasini to`zdilar 1972 yilda monorxistlar bilan kushilib yangi nom Italyan sotsial Harakati nomini oldi. Bu bu partiya tarafdorlari turli xildir. Bu partiya terroristik guruhlar bilan doimiy alokadadari. Ishchi va dexkon partiyalarni birlashmalariga karshidir. Bu partiya Konstitutsion isloxotlar utkazish tarafdoridir. Italiya liberal partiyasi 1848 yilda tashkil topgan va xozirda nufo`zi baland emas. Ularning g`oyasi xususiy tadbirkorlikka yo`l berish va davulatni bunga aralashtirmasligi. Italiyaning respublikachilar partiyasi liberal partiyasiga uxshab obruyi katta emas. Italiya sotsial demokratik partiyasi 1952-yilda to`zilgan. 1966-yil sotsialistlarga kushilgan. Oradan 3 yil utib yana ajralagn. Bu bu partiyada asosan urta xol aholi xizmatchilar yukori xak oluvchi ishchilar birlashgan. Bu partiya safida 30000 a`zo bor. Uning arboblari italiya mehnat ittifokiga raxbarlik kiladilar. Ularning asosiy g`oyasi huquqiy davlat kurishdir. Ichki va tashki siyosatda Italiya sotsialistik partiyasi mamlakatidagi sul partiyalardan xisoblanib 1892-yilda to`zilgan. Dastlab kommunistlar bilan keyin kopitolistlar bilan hamkorlik kildi. Uning safida 500.000 a`zo bo`lib 2/3 qismi ziyolilar via xizmatchilardir. ISP vakillari kasaba uyushmalar va birlashmalar mahalliy davlat hokimiyat organlarida hamkorlik kilsada ahamiyati kamdir. Mamlakatda yirik partiyalardan biri Italiya kommunistik partiyasi bo`lib u 1921-yilda tashkil topgan. IKP ommaviy partiyasidir. O`z orkasida ishchilar sinfini dexkonlarni va ziyolilarni demokratik doirasiga ergashtirdi. IKP SDP bilan birgalikda mamlakatdagi yirik ishchi dexkonlar ittifokini kasaba uyushmalari va birlashmalarini boshkaradi.
Italiya partiyaviy ommasikup partiyaviylik tizimiga kiradi. Xukumatni 4-5 partiya tashkil etadi. Garchi XDP va IKP boshkalardan ustun bulsada boshka partiyalar madadisiz xech narsa kila olmaydi 1946 yil 2-iyunda referendium utkazildi. Unda kasosan davlat boshkaruv shakli va ta`sis yigilishiga saylov kurib chikildishundan sung italiyada monarxiya e`lon kilindi ta`sis yigilishi, 1947-yil 22-dekabrda Konstitutsiya proyektnini ishlab chikdi. Va 1946-yil 1-yanvardan kuchga kirdi. XDP ISP IKP unda asosiy rolni uynadi. Italiya Konstitutsiyasi xususiy mulkni kullab kuvvatlaydi. Konstitutsiya ishlash huquqini va mehnat qilish huquqini kullab kuvvatlaydi.. katolik cherkov bilan munosabatni belgilaydi. 1984 yilgi komkordatga kotolitsizm dini emas emas deb e`lon kilindi.
Xozir kishilar xayotini ommaviy axborot vositalarisiz tasovvur kilib bulmaydi. Ommaviy axborot vositalari xodimlari zamon talablaridan kelib chikkan xolda xolis bulishi kerak. OAV xodimlari muammo va jarayonlarni tugri yoritmas ekan aholi orasida turli muammolar kelib chikishi mumkin. Buni yakkol isboti Andijon vokealaridir. Endi bevosita OAV ga tuxtalib utamiz.
Gazetalar jo`rnallar axborotnomalar byulletenlar axborot agentliklari televideniye va radioeshittirishlar xujjatli kino elektron axborot tizimi shuningdek doimiy nomga ega bo`lgan davlat tasarrufidagi mustakil va boshka ommaviy davriy nashlrlar ommaviy axborot vositalaridir.
Ommaviy axborot vositalari erkin bo`lib ular davlatdagi qonun va boshka qonun xujjatlariga muvofik ishg yuritadilar. Ommaviy axborot vositalri axborotni izlash olish va tarkatish huquqidan foydalanadilar. Hamda o`zlari e`lon kilgan axborotning tugriligi va xakkoniyligi (dan) uchun qonun xujjatlariga muvofik javob beradilar.
Har bir fukaro ommaviy axborot vositalarida chikish o`z fikri va e`tikodini oshkora bayon etish huquqiga egadir.
OAV larini senzura qilishga yo`l kuyilmaydi. E`lon kilinishi kerak bo`lgan xabarlar yoki materiallar oldindan kelishib olinishi shuningdek ularning matni o`zgartirilishi yoki nashrdan olib kolinishini talab qilishga xech kimning xaki yuk.
OAV dan Har bir davlatdagi mavjud Konstitutsiyaviy tizimni xududiy yaxlidligini zurlik bilan o`zgartirishga da`vat qilish urush va zuravonlikni shavkatsizlikni ilmiy irkiy va diniy adovatni targib etish davlat sirini yoki qonun bilan kuriklanadigan boshka sirni oshkor etish jinoiy javobgarlikka sabab buladiganboshka xatti-Harkatlarni sodir qilish maqsadida foydalanishga yo`l kuyilmaydi. OAV orkali fukarlarni sha`ni va kadr kimatini taxkirlash ularning shaxsiy xayotiga aralashish takiklanadi. OAV ning taxririyati tomonidan tuziladi va ushbu qonun boshka qonun xujjatlari o`z ustavi asosida ish olib boradi.
Taxririyat xodmi taxririyat shtatida turuvchi va materiallar tuplash ularni taxlil hamda taxrir qilish tayorlash bilan shugullanuvchi shuxs tushuniladi.
Taxririyat xodimi muayan vokea yoki xolatga nisbatan shaxsiy fikrini OAV larda e`lon qilishga agar vokea yoki xolat yuzasidan tergov tugumagan bulsa sudning hal kiluv qarori yoki huquqni qonuniy kuchga kirgandan keyin jo`rnalistik ta`minlarin shaxsiy muloxaza tarzida e`lon qilishga xaklidir.
OAV xabar ma`lumot fakat yoki dalillarp takdim etgan manbaaning yoki tahallusini kuygan muallifning nomini ularning yozma roziligisiz oshkor etishga xakli emas.
OAV ruyxatdan utkazilgandan sung faoliyat boshlashi mumkin.
Ruyxatga olish to`g`risidagi arizada OAV ning
1 muassisi
2. nommi kaysi tilda e`lon kilinishi manzili.
3. maqsad va vazifalari.
4. kanday doiradagi ukvchiga munjallanganligi.
5. Davriyligi xajmi moddiy texnika ta`minoti xhamda pul bilan ta`minlanishi manbaalari kursatilishi kerak.
OAV vositasini ruyxatga olishni rad etish kuyidagi xollarda :
1 OAV ni mamlakat Konstitutsiyasiga zid bulsa
2. Bundan oldin xuddi shu nomdagi OAV ruyxatga olingan bulsa.
3. Ariza sudning OAV faoliyatini tugatish to`g`risidagi xol kiluv qarori qonuniy kuchga kirgandan sung.
Bir yil tulmay berilgan bulsa.
4. OAV muassisning birini yoki nashirning manzili mamlakat xududidan tashkarida joylashgan bulsa.
OAV ning ustavi taxririyat xodimlari umumiy mikdorning kamida 2/3 qismi ishtirokidagi umumiy yigilishida kupchilik ovoz bilan qabul kilinadi va tasdiklanadi.
Har bir davlatda yuridik va jismoniy shaxslar (Belgiya Fransiya) OAV ga xomiylik qilishi mumkin. OAV bilan xomiylar o`rtasidagi munosabatlar qonun xujjatlari bilan tartibga solinadi.
Xomiylarning OAV va ular xodimlarning kasb faoliyatiga aralashuvi takiklanadi. Televidiniye radioeshittirish taxririyatlari telekursatuvlar va radioeshittirshlar materiallarni ular efirga berilgandan sung bir oy davomida saklab turishlari oldindan yozib olmay tugridan tugri efirga beriladigan kursatuvlar va eshittirishlarni ruyxatga olish daftarini yuritishlari ularning mavzui namoish etilgan kuni boshlangan va tugugan vaktni ularni olib borgan kishini familiyasi va ismini kayd etib borishlari shart. Telekursatuvlar va radio eshittirshlarni ruyxatga olish daftari unga sungi yozuv kiritilgan kundan boshlab bir yil davomida saklanadi. Tarixiy ilmiy madaniy va boshka yusundagi ahamiyatga molik materiallar qonun xujjatlarida belgilangan kundan boshlab saklanishi lozim.
OAV ning maxsultlarini bevosita nashrning va taxririyatning o`zi yoki shartnoma asosida aloka korxonalari boshka yuridik va jismoniy shaxslar tarkatishi mumkin OAV ni Har bir aloxida sonini tarkatishga muHarrir uni chop etishga ruxsat etganidan keyingina yo`l kuyiladi.
Xorijiy davlatlar ommaviy axborot vositalari maxsulotlari O`zbekistonda sotishi tegishli qonun bilan tartibga solinadi.
Hamdustlik davlatlaridan birgina rossiyada OAV to`g`risida 30 ga yakin qonunlar bor. Davlat hokimiyati vakillik organlarini ommaviy axborot vositalrida yoritish to`g`risidagi № 7 federal qonunida bir kator OAV vakillarni avvalo elektron matbuotni tartibga soladi. Rossiya federatsiya jinoyat kodeksining 144-moddasi jo`rnalistik kasbiy faoliyatiga tuskinlik qilishga kattik choralar kuradi. (3 yilga ozodlikdan maxrum kilib muayan lavozimni egallashni takiklaydi) Rossiya Federatsiya jinoyat kodeksi 129 va 130- moddalari OAV yordamida xakorat va tuxmat qilishag yukori darajadagi jinoiy javobgarldikni nazarda tutadi. Rossiya jinoyat kodeksi 137-moddasi shaxsga garzni yoki boshka shaxsiy kizikish tufayli va u shaxsni qonuniy huquq va erkinliklariga zarar yetkazgan xolda sodir etilib shaxsni shaxsiy yoki oilaviy sirini OAV orkali tarkatishga kattik choralarni nazarda tutadi. Rossiya federatsiyasi jinoyat kodeksining 282-moddasi OAV ni milliy irkiy va diniy adovatni keltirib chiqarish uchun ishlatilishini jinoiy huquqiy javobgarligini tartibga soladi. Rossiya federatsiyasi fukarolik kodeksi ham OAV faoliyatini tartibga soluvchi kator moddalorani o`z ichiga oladi. OAV larini huquqiy tartibga solish Rossiya federatsiyasining fukarolik kodeksining 72-moddasiga binoan Rossiya federatsiyasi va uning subyektlarining kushimcha boshkaruvida amalga oshiriladi. 1996 yilgi halqaro fukaroviy va siyosiy huquqlari katta Har bir shaxsni erkin «Axborot va g`oyalarni davlat chegaralaridan mustakil xolda kidirish olish va tarkatish» ni kursatib utadi. Shuningdek 1950-yilgi Inson huquqlari ximoyasi va asosiy erkinliklari to`g`risidagi Konvensiya Har bir shaxsni davlat organlari aralashuvisiz va davlat chegaralaridan mustakil ravishda axborot va g`oyalarni olish va tarkatish. Huquqini o`rnatadi. Shuningdek 1989 yilgi Trokechegaraviy televideniye to`g`risidagi yevropa konvensiyasi va yevropa kengashining «Davlatlar porlamentlarini O A V» bilan munosabatlari to`g`risida»gi № 820 Rezolyutsiya takdimotini ham e`tiborga olishmiz zarur. 1994-yildan Rossiya Federatsiyasida Prezident koshidagi axborot nizolari buyicha sud palatasi davlat organlari sifatida faoliyat yuritadi. Uning asosiy vazifasi bo`lib Rossiya federatsiyasi prezdentiga uning O A V soxasidagi Konstitutsiyaviy vakolatlarini samarali oshirishga kumakdosh bulimidir.
Germaniya Konstitutsiyasining 5-moddasida Har kim o`z fikrini ogzaki yozma ravishda va tasvirlar vositasida ifodalash va tarkatish hamma uchun kulay manbaalaridan bilimilarni bemalol olish huquqiga egadir. Matbuot va axborot erkinligi radio va kino vositasida kafolatlanadi senzuraga yo`l kuyilmaydi.
Avstriya 21-dekabrda qabul kilingan qonuni (1974-1989 yilgi o`zgarishlar bilan) 13-moddasida Har kim qonun doirasida o`z fikrini ogzaki yozma tarzda matbuot va badiy tasvirlar vositasida ifodalash huquqiga egadir.
Matbuot senzuraga duchor kilinishi ham ruxsat etuvchi tizim vositasida cheklashlarga duchor kilinishi mumkin emas. Mamlakat ichkarisida nashr kilingan bosma asarlarga ma`muriy pochta takiklari kullanilmaydi deyilgan.
Ozorboyjon Respublikasi Konstitutsiyasining 50-moddasida Har bir shaxs qonuniy yo`l bilan axborot izlash kulga kiritish topshirish tuzish va tarkatish erkinligi huquqiga egadir. Ommaviy axborot vositalari erkinligi kafolatlanadi. OAV da shu jumladan matbuotda davlat senzurasi takiklanadi deyilgan. Jozoir Konstitutsiyasining 19-moddasida «Respublika matbuot va boshka axborot vositalari erkinligini birlashish huquqini so`z so`z erkinligini va ommaviy chikish shuningdek yigilishlar erkinligini taminlaydi» deyilgan.
Yukorida aytilganlardan kelib chiqib xulosa kilganda, OAV jamiyat va davlat xayotida muhim baxzi xollarda hal kiluvchi rolni uynaydi. Xozirgi paytda xorijiy mamlakatlar va O`zbekiston Respublikasi OAV qonunchiligida muvozanat yo`lga kuyilgan ya`ni mustakil O`zbekistonning OAV va axborot erkinligi soxasidagi mavjud qonunlar va normativ xujjatlarni halqaro xujjatlar bilan tula mos keladi.
Mustakillikka erishganingizdan sung jamiyatni rivojlantirish yo`lida bevosita OAV birinchi rol uynaydi.